ایساغوجی

 ایساغوجی (شکل عربی شدۀ واژۀ یونانی اَیساگُگه [۱]به معنای مدخل یا مقدمه)، نوشتۀ فرفوریوس (۲۳۴-۳۰۴م) فیلسوف نوافلاطونی، شاگرد افلوطین و گردآورنده و ویراستار آثار او. ترجمۀ عنوان اصلی این رساله در متن یونانی آن چنین است: «مدخلی در مقولات ارسطو، یا دربارۀ ۵ آوا». 

فرفوریوس این رسالۀ کوچک را هنگامی که در جزیرۀ سیسیل به سر می‌برده، بنابر تقاضای سناتور رُمی، خریسائوریوس نوشته بوده است. این نوشته در واقع شرحی است بر آنچه نزد ارسطو مفاهیم کلی (جنس، نوع، فصل، خاصه و عرض) به شمار می‌روند و در منابع عربی منطق، و نیز در منابع لاتینی سده‌های میانه «کلیات خمس» نامیده می‌شوند. از سوی دیگر ارسطو از مقولات دهگانه‌ای یاد می‌کند که عبارتند از: چه‌ای (ماهوالشیء)؛ چندی (کمّ)؛ چونی (کیف)؛ اضافه (نسبت)؛ مکان؛ زمان؛ وضع (نهاد)؛ داشتن (ملک)؛ کُنش (فعل، یفعل)، واکنش (انفعال، ینفعل) (نک‍ : ارسطو، توپیکا، کتاب I، فصل 9، گ 103 b، سطر 20 ff.). 

فرفوریوس در نوشتۀ خود به نحوۀ وجودی کلیات پنجگانه و پیوندهای گوناگون آنها با یکدیگر می‌پردازد، بی‌آنکه به تفصیل بیشتر وارد شود. هرچند این نوشته به هیچ روی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار نیست، ولی سرنوشت آن چنان بود که چند تن از مفسران بعدی آثار ارسطو بر آن شرح و تفسیر نوشتند که برجسته‌ترین آنان بوئتیوس (۴۸۰-۵۲۵م) بوده است. وی افزون‌بر شرح، ترجمۀ تازه‌ای هم از آن فراهم کرده بود. این نوشته در سده‌های میانه از چنان شهرت و اهمیتی برخوردار شده بود که در واقع در سراسر آن دورانها، مهم‌ترین منبع مختصر منطق به شمار می‌رفت. در مشرق زمین نیز به سریانی و سپس به عربی ترجمه شده بود و نزد فیلسوفان اسلامی نیز از اهمیت برخوردار بود. مترجم آن از سریانی به عربی ابوعثمان دمشقی (د پس از ۳۰۲ ق/ ۹۱۴ م) است. ابن سینا نیز منطق شفا را با یک «مدخل» آغاز می‌کند که در آن با نظریات فرفوریوس مناقشاتی دارد. در میان شارحان عرب‌زبانِ نوشتۀ فرفوریوس باید از اثیرالدین ابهری (د ح ۶۶۳ ق/ ۱۲۶۵م) نام برد که کتاب ایساغوجی وی از شهرت ویژه‌ای برخوردار است و با عنوان رسالة الاثیریة فی المنطق نیز شهرت دارد. بر رسالۀ ابهری نیز شرحها و حواشی متعدد نوشته شده است (نک‍ : GAL, S, I/ 841). 

برای آگاهی بیشتر می‌توان به این منابع مراجعه کرد: 

ابوالفرج ابن طیب، تفسیر کتاب ایساغوجی لفر فوریوس، به کوشش کوامی جیکی، بیروت، ۱۹۷۵ م؛ ایساغوجی لفرفوریوس الصوری، نقل ابی عثمان الدمشقی، به کوشش احمد فؤاد اهوانی، قاهره، ۱۹۵۲ م؛ نیز: 

 

Bidez, J, Vie de Porphyre, le philosophe néoplatonicien, Hildesheim, 1964, p. 60; Busse, Di neuplatonische Ausleger der Isagoge, Berlin, 1892; Commentaria in Aristotelem Graeca, ed. Busse, Berlin, 1895, vol. IV(1); Prantl, C., Geschichte der Logik im Abendlande, Leipzig, 1855, I/ 626- 638. 

 

مآخذ

Aristotle, Topica; GAL, S. 

شرف‌الدین خراسانی (شرف)