درباره‌ی زبان و انسان خردمند
چند زبان در دنیا داریم؟
حدود شش تا هفت هزار زبان.
چرا تعداد دقیق زبان‌های دنیا را نمی‌دانیم؟
زبان‌ها، حتی در دوران مدرن، مدام در حال تولد و مرگ هستند. زبان‌هایی دفعتاً بین جوامعی زاده می‌شوند (با بسامد کمتر) و گویش‌هایی به زبان بدل می‌گردند (با بسامد بیشتر). زبان‌هایی هم که در بین جوامع کوچک رواج دارند با مرگ آخرین دانندگان آن‌ها به جرگه‌ی زبان‌های مرده می‌پیوندند. به همین دلیل، تعیین تعداد دقیق زبان‌ها دشوار است.
آیا همه‌ی زبان‌های دنیا را کشف کرده‌ایم؟
با تقریب خوبی، می‌توانیم بگوییم «بله».
آیا زبان یک بار ابداع شده یا چند بار در جاهای مختلف و در جوامع مختلف؟
در این زمینه زبان‌شناس‌ها و انسان‌شناس‌ها نظریات متفاوتی دارند، ولی اگر ویژگی‌های مشترک بین زبان‌های گوناگون و یافته‌های انسان‌شناختی را در نظر داشته باشیم، منطقی‌تر به نظر می‌رسد که زبان یک بار ابداع شده باشد و بعد به شکل‌های مختلف گسترش یافته باشد. آیا می‌توان فرض کرد که هوموساپینس (انسان خردمند) هم‌زمان دو بار در دو جای مختلف از کره‌ی زمین ظهور کرده باشد؟ زبان «جدول مندلیف» نیست که ناگهان در دو جای مختلف کشف شود!
زبان چه زمانی ابداع شد؟
برای پاسخ به این سؤال، ابتدا باید بگوییم منظورمان از «زبان» دقیقاً چیست. آیا اصوات و آواهایی که انسان اولیه برای رساندن پیام‌هایی چون «آن خطر نزدیک است» یا «آن حیوان را شکار کن» از خود تولید می‌کرده جزو «زبان» هستند؟ در این صورت، می‌توان تاریخ زبان را تا تاریخ انسان گسترش داد. اگر منظورمان زبانی هوشمندانه‌تر نزدیک به آن چیزی است که امروز به کار می‌بریم، به احتمال زیاد، هم‌زمان با هوموساپینس (انسان خردمند) به وجود آمده است.
زبانی هست که دستور نداشته باشد؟
خیر. همه‌ی زبان‌ها دستور دارند. حتی زبان اشاره.
آیا زبان فقط مختص انسان است؟ حیوانات زبان ندارند؟
پاسخ پرسش اول «بله» و پاسخ پرسش دوم «خیر» است. خیلی از موجودات زنده می‌توانند به شکل‌های مختلف با هم‌نوعانشان ارتباط بگیرند اما نه به شکلی که بتوان نام «زبان» روی آن گذاشت. هوشمندترین حیوانات درنهایت می‌توانند بیست «آوا» تولید کنند که هر یک واجد فقط یک معنای محدود همچون هشدار یا دعوت است. هیچ حیوانی قادر به ساختن کلمه و جمله و بیان مفاهیم انتزاعی نیست. زبان موهبتی مختص انسان است.
خط کی ابداع شده؟ همه‌ی زبان‌ها خط دارند؟
خط به‌نسبت زبان، ابداعی بسیار متأخر است. بیشتر زبان‌های دنیا هیچ‌وقت خط نداشته‌اند و مکتوب نشده‌اند. اولین نشانه‌های کاربرد نوشتار به حدود ۸ هزار سال قبل از میلاد و اولین کاربردهای منسجم نوشتار به حدود ۳۰۰۰ سال تا ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد.
حسین جاوید
(دانشجوی دکتری و مدیر نشر سده)
