تعریف و تقسیم مغالطه

 تعریف «مغالطه¹»:

- در عام‌ترین تعریف، حتی به یک باور نادرست نیز مغالطه اطلاق می‌شود.

- مغالطه هنگامی رخ می‌دهد که با مقدمه یا بدون مقدمه، از راهی منطقی یا غیرمنطقی، به نحوی معتبر یا نامعتبر، قضیه کاذبی صادق یا قضیه صادقی کاذب جلوه داده شود.

- مغالطه، استدلال² نامعتبری است که نتیجه آن از مقدمه یا مقدماتش تبعیت نکند.

- مغالطه، نه قیاس³، بلکه شبه‌قیاس است.

- مغالطه، قیاس فاسدی است که نتیجه صحیح ندهد و فساد آن به دلیل فساد ماده یا فساد صورت یا فساد هر دو باشد.

- مغالطه، قیاسی است که به لحاظ مادی از وهمیات⁴ یا مشبهات⁵ تشکیل شده باشد.

 

مغالطه همواره از سوی ما نسبت به دیگری یا از سوی دیگری نسبت به ما رخ نمی‌دهد، بلکه ممکن است که ما در تفکر شخصی خود نیز به مغالطه دچار شویم. آگاهانه و عمدی بودن یا ناآگاهانه و سهوی بودن، تأثیری در مغالطه ندارد. به مغالطه‌ای که آگاهانه و عمدی باشد، «سفسطه⁶» گفته می‌شود.

 

تقسیم مغالطه در آثار کلاسیک:

۱. «مغالطه در قیاس» که به «مغالطه لفظی» و «مغالطه معنوی» تقسیم می‌شود. مغالطه لفظی بر دو قسم است: «مغالطه لفظی بسیط» و «مغالطه لفظی مرکب». مغالطه لفظی بسیط به «مغالطه در خود لفظ»، «مغالطه در هیئت ذاتی لفظ» و «مغالطه در هیئت عرَضی لفظ» و مغالطه لفظی مرکب به «مغالطه در خود ترکیب»، «مغالطه در ترکیب مفصل» و «مغالطه در تفصیل مرکب» تقسیم می‌شود. مغالطه معنوی نیز بر دو قسم است: «مغالطه در یک قضیه» و «مغالطه در قضایای مرکب». مغالطات «ایهام انعکاس»، «اخذ غیرذاتی به جای ذاتی» و «سوء اعتبار حمل» از مغالطات معنوی در یک قضیه و مغالطات «سوء تألیف»، «مصادره به مطلوب»، «علت شمردن غیرعلت» و «جمع چند مسئله در یک مسئله» از مغالطات معنوی در قضایای مرکب به شمار می‌روند.

۲. «مغالطه بیرون از قیاس»؛ مانند مغالطات «شرمنده کردن»، «مسخره کردن»، «ناسزا گفتن» و غیره.

 

تقسیم مغالطه در آثار اروپایی متأخر:

۱. «مغالطه صوری»

۲. «مغالطه غیرصوری» که نزد برخی از منطق‌دانان به «مغالطه ربطی» و «مغالطه ایهامی» و نزد برخی دیگر به «مغالطه ربطی»، «مغالطه ابهامی»، «مغالطه استنتاج ضعیف»، «مغالطه فرض نادرست» و «مغالطه ناشی از شباهت‌های دستوری» تقسیم می‌شود.

 

تقسیم مغالطه در دائره‌المعارف پُل ادواردز⁷:

۱. «مغالطه قیاسی» که به «مغالطه صوری» و «مغالطه غیرصوری» تقسیم می‌شود.

۲. «مغالطه غیرقیاسی» که به «مغالطه در استقراء»، «مغالطه در تمثیل» و «مغالطه در طبقه‌بندی» تقسیم می‌شود.

۳. «مغالطه خطابی»

۴. «مغالطه فلسفی»

 

در یک تقسیم دیگر، سه گونه استدلال از استدلال‌های مغالطی به شمار می‌روند:

۱. استدلال با مقدمات نادرست

۲. استدلال با مقدماتی درست؛ اما نامربوط به نتیجه

۳. استدلال با مقدماتی درست و مربوط به نتیجه؛ اما ناکافی برای اثبات نتیجه

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------

1. fallacy

۲. استدلال به «مباشر» و «غیرمباشر» و استدلال غیرمباشر به «استقراء»، «تمثیل» و «قیاس» تقسیم می‌شود.

۳. یکی از اقسام استدلال غیرمباشر که در آن، حکم جزئی از حکم کلی استتناج می‌شود.

۴. قضایائی که قوه «وهم» موجب اعتقاد به آن‌ها است؛ مانند قضیه «هرموجودی متحیز است».

۵. قضایائی شبیه به «یقینیات» و «مشهورات»‌؛ مانند قضیه «خدا نور است» (وقتی نور محسوس مدنظر باشد).

6. sophistry

7. Paul Edwards, The Encyclopedia of Philosophy, New York, vol. III, pp. 170-179.

 

مغالطات، علی‌اصغر خندان، قم: انتشارات بوستان کتاب، چ. ۲، ۱۳۸۴.