مغالطه اشتراک لفظی

لفظ مشترک، لفظ واحدی است که چند معنا دارد و برای هر یک از آن معانی به نحو جداگانه وضع شده است. هنگامی زمینه مغالطه اشتراک لفظی فراهم می‌شود که یک لفظ مشترک بدون همراهی قرینه در گفتار یا نوشتاری به کار رود؛ به نحوی که بتوان چند معنا را از آن لفظ و از جمله یا عبارت دربردارنده آن لفظ برداشت کرد. قرینه مقالیه (لفظیه) یا مقامیه (حالیه) می‌تواند با تعیین یک معنا، زمینه کژتابی و مغالطه را از بین ببرد. چه‌بسا به علت عدم همراهی قرینه معینه، معنایی از یک لفظ مشترک فهمیده شود که با معنای مدنظر گوینده یا نویسنده مغایر است؛ خواه ناخواسته و ناآگاهانه و خواه خواسته و آگاهانه آن لفظ مشترک بدون همراهی قرینه در گفتار یا نوشتاری به کار رفته باشد. گوینده یا نویسنده از آن‌رو یک لفظ مشترک را خواسته و آگاهانه بدون همراهی قرینه به کار می‌برد که در شرایط مختلف بتواند مدعی اراده هر یک از معانی شود. اگر گوینده یا نویسنده به چندمعنایی واژه‌ای توجه داشته باشد و معنای مدنظر او با قرینه‌ای تعیین شود، مغالطه اشتراک لفظی رخ نمی‌دهد.

 

مغالطه اشتراک لفظی به گزاره اختصاص ندارد و ممکن است در استدلال نیز رخ دهد. اگر گوینده یا نویسنده‌ای یک واژه را در مقدمه استدلالش به یک معنا و همان واژه را در نتیجه استدلالش به معنای دیگری به کار برد، مرتکب مغالطه اشتراک لفظی در استدلال شده است. برای نمونه، در گزاره «این کتاب، بی‌قیمت است»، واژه «بی‌قیمت» می‌تواند هم به معنای «باارزش» و هم به معنای «بی‌ارزش» باشد؛ چنانچه در استدلال «مرگ، غایت زندگی انسان است؛ غایت زندگی انسان، سعادت است؛ پس، مرگ، سعادت است»، واژه «غایت» در مقدمه نخست به معنای «هدف» و در مقدمه دوم به معنای «واپسین رویداد» به کار رفته است. (اگر مغالطه اشتراک لفظی در بیان گزاره باشد، به نحو بالفعل متضمن استنتاج خطا نیست؛ زیرا استنتاج نه مربوط به گزاره، بلکه مربوط به استدلال است.)

 

برخی از منطق‌دانان مغالطه اشتراک لفظ را «مغالطه اشتراک اسم» نامیده‌اند که چندان دقیق به نظر نمی‌رسد؛ زیرا افزون بر «اسم» (چنانچه در نمونه‌های بالا دیده شد)، چه‌بسا یک «فعل» یا یک «حرف» نیز برای چند معنا وضع شده باشد و تعدد معنایی آن بدون همراهی با قرینه معینه به مغالطه و لغزش فکری بینجامد. برای نمونه، در گزاره «هر چیزی از او گشت»، فعل «گشت» می‌تواند هم به معنای «روی گرداندن» و هم به معنای «روی آوردن» باشد. همچنین، در گزاره «دهمین و آخرین فصل این کتاب، جذاب است»، حرف «و» می‌تواند هم به معنای «به‌علاوه» و هم به معنای «یعنی» باشد.

 

برای پرهیز از مغالطه اشتراک لفظی و کژتابی برخاسته از آن، دانش منطق توصیه می‌کند که باید از به کاربردن الفاظ مشترک بدون همراهی قرینه معینه پرهیز شود.

 

–––––

1. equivocation

 

مغالطات، علی‌اصغر خندان، قم: انتشارات بوستان کتاب، چ. ۲، ۱۳۸۴.