تطابق میان درون‌مایه‌های آثار نمادین و هفت پیکر

نظامی شاعری نمادپرداز و هفت پیکر او اثری نمادین است. دلیل این امر تطابق میان درون‌مایه‌های آثار سمبلیک و هفت پیکر با یکدیگر است. می‌توان درونمایه‌های آثار سمبلیک را در چهار مورد خلاصه کرد:

 

1- توجه به زندگی درونی فردی: نویسندگان نمادگرا به بیان عناصر گوناگون زندگی درونی هر شخص توجهی خاص دارند. سمبولیست‌ها بر دلالتهای ذهنی، حالتهای درونی، وضعیت‌های عاطفی ظریف و حساسیتهای روحی تأکید می‌کنند. تصویرگری‌های آنها اغلب وضعیت ذهنی، تخیل، روان بشری و رؤیاها را نشان می‌دهد.

 

2- سفر: بسیاری از نویسندگان نمادگرا، سفرهای مختلف را به عنوان استعاره‌هایی برای اکتشافات درونی هر فرد توصیف می‌کنند.

 

3- عشق حسی و روحی: عشق در هر دو سطح آن از بن مایه هایِ اصلی و تکرار شونده در آثار نمادین است.

 

4- مذهب: ادبیات نمادگرا اغلب با اکتشافات روحی و سؤالهای مذهبی درگیر است. نویسندگان نمادگرا درونمایه‌های مذهبی را به راههای مختلف گسترش می‌دهند(گالن: 1-330).

 

درونمایه‌های هفت پیکر را نیز می توان در این چهار مورد خلاصه کرد: 1- تکامل بشری در هر دو سطح فردی و اجتماعی؛ 2- سفر(سفر بهرام به سرزمین تازیان، سفر به سرزمینهای گوناگون برای شکار و سفر در هفت گنبد؛ همچنین سفرهای شخصیت های داستانهای درونه ای مانند: ماهان، بشر و ملیخا و غیره)؛ 3- عشق؛ 4- رشد اخلاقی و روحی بشر. همان طور که مشاهده می‌شود، چهار درونمایة اصلی و عمدة هفت پیکر با درونمایة آثار سمبلیک مطابقت دارد: مورد اول؛ پرداختن به زندگی درونی هر فرد در شخصیت اصلی هفت پیکر؛ یعنی بهرام دیده می‌شود، به طوری که می‌توان گفت هفت پیکر داستان تکامل روحی و درونی بهرام است. این تکامل از طریق درونمایة دوم؛ «سفر» برای بهرام پدید می‌آید. طرح سفر از قدیمترین و پرکاربردترین طرحهای داستانی است. درونمایة سوم؛ عشق حسی و روحی نیز با عشق‌بازی‌های بهرام در هریک از روزهای هفته در قصر‌های هفتگانه کاملا برجسته است. البته، در این مورد رفتن به قصر شاهزادگان خود نوعی سفر است که بانوان آن با داستانهایشان بهرام را به سمت رشد روحی پیش می‌برند و به این ترتیب عشق حسی، به عشق روحی و معنوی تبدیل می‌شود. مورد چهارم؛ پرداختن به مذهب و مسائل روحانی نیز در هفت پیکر کاملاً مشهود است. در داستانهایی که نظامی در هر بخش می‌آورد، به نکته‌ها و مسائل اخلاقی و مذهبی ‌پرداخته می شود. علاوه بر این جنبة استدلالی داستان خود نقش مهم شناخت و معرفت آموزی را به داستان می دهد. درنتیجه، با توجه به آنچه گفته شد، درونمایه‌های یک اثر سمبلیک در هفت پیکر دیده می‌شود و می‌توان گفت که نظامی، نویسنده‌ای نمادگرا و استعاره پرداز است.

 

نماد پردازی ماهرانه در سراسر کتاب هفت‌پیکر در آشنایی نظامی با سنت‌های فکری، فلسفی، مذهبی، فرهنگی و عرفانی رایج در دوران خویش ریشه دارد. نظامی در زمانی زندگی می‌کرد که سه حرکتِ دین رسمیِ خلفا، فتیان و صوفیان وجود دارد. فتیان و صوفیان در بسیاری از عقاید به یکدیگر شباهت دارند و همچنین در بسیاری از ویژگیها با اسماعیلیان همانند هستند. فتیان به لاهوت گرایی و پی بردن به اسرار ازلی گرایش داشتند، عرفا نیز برای رسیدن یه حقیقت تلاش می کردند. در زمان نظامی، این سه حرکت به سمت آمیختگی می‌روند و تمامی این سه جریان در مذهب باطنی و تاویلی و راز‌گونة اسماعیلی با مؤلفه‌های اسلامی، فیثاغورثی و نوافلاطونی رنگ می‌گیرد. اسماعیلیان دانش علمی را با دانش مذهبی در هم می‌آمیختند و تأویل راز گونه‌ای را از هر دو ارائه می‌دادند که به مجموعه‌ای از سمبل‌های پیچیده‌- که تطابق میان عالم کبیر و عالم صغیر یا جهان مخلوق و جهان برین را بیان می‌کرد- منجر می‌شد. بنابراین، پس از این دوره تمامی جهان اسلامِ شرقی تأثیر باطنی گرایی اسماعیلیان را، که در شعر و هنر جلوه کرده است، احساس کرد. نظامی نیز این سمبلهای رازگونه را در جهتی که تأویلهای مختلف را بر می‌تابد، استفاده می‌کند؛ حتی به نظر می‌رسد که نظامی جزو گروه فتیان یا اخی‌ها باشد. مفاهیم مطرح شده در هفت ‌پیکر با مفاهیم اسماعیلیان و صوفیان بسیار شباهت دارد که در رسائل اخوان الصفا جزئی تر شرح داده شده است. با وجود این، هفت ‌پیکر بیش از آنکه نظام فکری مشخصی را منعکس کند، شعری ترکیبی است با منابع بسیار. منابع نظامی عبارتند از: 1ـ‌ فردوسی؛ می‌‌توان گفت که نظامی بار دیگر همان کاری را می کندکه فردوسی با گذشته ایرانیان کرد، منتها به گونه‌ای که نوع متفاوتی از شعر را خلق می کند تا مسائل دوره خودش را انعکاس دهد؛ 2ـ رسائل اخوان الصفا؛ 3ـ آمیزه‌ای از مؤلفه‌های تاریخی و افسانه‌ای با توجه به اعتقادات اسلامی؛ 4- ایران قبل از اسلام؛ 5- نماد‌گرایی باطنی؛ 6- منابع جغرافیایی و تاریخی، و نیز انواع نوشته‌های مربوط به ستاره‌شناسی و جادو‌ی و بسیاری از منابع دیگر که هنوز بدون شک کشف نشده اند.

 

محمدجعفر یاحقی  و سمیرا بامشکی - تحلیل نماد غار در هفت پیکر نظامی