جایگاه ادبی فرهنگی کلیله و دمنه

از نظر جامعه‌شناسی ادبی، کلیله و دمنه در طول تاریخ از ویژگی­های منحصر به فردی برخوردار بوده است. در ادبیات فارسی این کتاب از جنبه‌های مختلف بر آثار بعد از خود عمیقاً تأثیر گذاشته و بدین لحاظ جزء مهمترین آثار منثورِ بعد از اسلام به حساب می‌آید. مسلماً ترجمة آن از طرف جامعة فرهنگی عصر غزنوی، تصادفی نبوده و حاصل تدبّر، نیاز جامعه، فرهیختگان و طبقات برگزیده بوده است. این اثر به باور غالب منتقدان اوّلین و برترین اثر مصنوع و فنّی در زبان فارسی است. بهار دربارة ارزش و جایگاه آن در ادبیات فارسی می نویسد: «کمتر کتابی در عجم نظیر آن تا به حال نوشته شده است، مگر آن که از او تقلید کرده باشند، مانند مرزبان نامه که خواسته است از کلیله و دمنه تقلید کند» (بهار،1349: 2/ 271).

کلیه و دمنه بر پایة داستان است، حالت نمایشی و غیرمستقیم دارد و از پند و اندرزهای خسته کنندة ادوار بعد تا حدودی به دور مانده است. به نظر می‌رسد، بخش­هایی از کتاب که به پند و اندرز نزدیک است، متأثّر از اندیشه‌های قرون بعد و خصوصاً دورة اسلامی است؛ چرا که این موارد جزء اصلی داستان نیست و گویی نویسندگان و مترجمان ادوار مختلف، این قسمت‌ها را به اصل کتاب افزوده­اند. انتخاب داستان به عنوان قالب ادبی برای کلیله و دمنه نشان دهندة نوعی بلوغ فکری جامعه و نویسندگان آن است. داستان بناچار گفتگو را می‌طلبد و گفتگو(دیالوگ) برآمده از فضا و اندیشه‌ای است که حداقل به برخی از آزادی‌های فردی و اجتماعی احترام می‌گذارد و اجازه می دهد، مخاطب بر اساس گفتگو و جریان حوادث داستان به نتیجه مورد نظر دست یابد. در مقابل، زبان پند و اندرز برای مخاطب خود چندان ارزشی قائل نیست، خواننده را دست کم می گیرد و قدرت انتخاب به او نمی دهد. البته باید در نظر داشت نوع مخاطب در گزینش زبان و سبک داستانی اثر بی تأثیر نبوده؛ چرا که مخاطب کلیله و دمنه عموم مردم نیستند، بلکه طبقات برگزیده و خصوصاً طبقة حاکم است.