ارزش و اهمیت کتاب کاشف المشکلات

الف- از دیدگاه سبک شناسی و ادبی

 

از قرن پنجم به بعد در شیوه­ نثر ساده­ فارسی تغییراتی حاصل شد. جمله­ها طولانی تر شد، به تدریج قوالب معینی از عبارات و ترکیبات و جملات خاص معمول و مستعمل شد و بدین طریق، اندک اندک میزان استفاده از کلمات و ترکیبات عربی افزون گشت. این روش، علاوه بر انشای رسائل، در انشای عادی و نثر ساده­ متداول زبان هم تأثیر می‌گذاشت چنان که نثر ساده در آغاز قرن هفتم با نثر ابتدای قرن پنجم تفاوت بسیار داشت و این تحول و تغییر تدریجی، همچنان در قرن هفتم و هشتم جریان طبیعی خود را طی می­کرد. گاه نیز در آثار مؤلفان این زمان، قطعاتی از نثر گذشتگان را می­یابیم که بی ذکر نام صاحبان آن آثار نقل شده­ است (صفا، 1388:­1156-1155).

 

استعمال لغات عربی که جای واژه­های دری را گرفته و حتی در قواعد ترکیبی و دستوری این دوران رخنه کرده بود، رکاکت لفظ و معنی، فراموش شدن بسیاری از امثله فارسی، استعمال افعال به معنی مجازی و از یاد بردن معنی حقیقی افعال ،به کار بردن فعل ها بدون پیشوندهای قدیم، حذف بی قرینه یا باقرینه افعال در جمله های متعاطف، تبدیل ضمیر مفرد غایب به اسم اشاره و مطابقه­ صفت و موصوف بر طبق نحو عربی، از ویژگی های سبکی دو قرن هفتم و هشتم است؛ اما کتاب کاشف المشکلات علیرغم تألیف در این دوره و با وجود آنکه کتابی علمی و به نوعی دایره المعارف است و با وجود آن که از تأثیرات سبکی این قرون بر کنار نمانده­ است، سبکی ساده، روشن و روان دارد.

 

این کتاب به دلیل قرار گرفتن در دوره­ مذکور، به عنوان نمونه­ای برای آشنایی با سبک نوشتاری قرن­های هفتم و هشتم قابل بررسی است. بدین معنی که با بررسی و تحلیل ویژگی­های زبانی، فکری و ادبی این کتاب می­توان به استخراج واژگان، ترکیبات، کاربردهای نحوی و تعابیر و اصطلاحات متون پیشین و تأثیر آن ها در این کتاب پرداخت و علاوه بر آن، عناصری را بررسی کرد که مختص قرون هفتم و هشتم هجری است و سبب بازشناسی آثار این دوره از دوره­های پیشین و پسین است. بدین ترتیب، پیوستگی های فکری و ادبی و زبانی آثار این دوره با دوره­های پیش از خود نشان داده خواهد شد و همچنین چون کتاب کاشف المشکلات از زاویه­ ویژگی­های متون علمی نیز قابل تعمق است، با بررسی و تطبیق آن با سایر متون هم تراز خود، امکان ارزیابی علمی سایر آثار مشابه هم میسر خواهد شد.

 

ب- از دیدگاه زبانی

 

انشای نثر مرسل در قرن هفتم و هشتم به برخی کتاب های تاریخی و علمی و گاه به کتب قصص و حکایات اختصاص داشت. این شیوه­ نگارش در کتاب­های مذکور اگرچه در اصل و اساس همان بود که در دوران پیشین نیز وجود داشت اما از حیث زبان با آن فاصله­ بسیار داشت؛ بدین معنی که به کار بردن لغات و ترکیبات عربی به ویژه در کتاب­های علمی و بعضی کتاب­های عرفانی، بدون هیچ قید و بندی معمول بود و مؤلفان نه تنها از اصطلاحات و تعبیرات آماده که در کتاب­های پیش از آنان به زبان عربی آمده بود استفاده کردند بلکه گاه همان عبارات علمی عربی را با اندکی تغییر یعنی با به کار بردن روابط فارسی ترجمه می کردند. در این میان، انشاهای ساده و دلپذیر کم نیست. نثر کسانی چون منهاج سراج و ابوالمفاخر باخرزی، فخر بناکتی، محمد بن علی شبانکاره­ای و به ویژه سعدی مؤید این امر است؛ اما حتی در انشاهای ساده­ قرن هفتم و هشتم نیز استفاده از واژگان عربی فراوان به چشم می خورد. این لغات در قرون مذکور با تحول بزرگی که زبان فارسی در سده­ ششم یافته بود، جزء این زبان شده و جای واژگان دری را گرفته بود. این تغییرات حتی در قواعد ترکیبی و دستوری فارسی هم راه یافته بود (صفا،1388:­1155).

 

تردیدی نیست که تصحیح هر اثر خطی می­تواند در شفاف سازی گوشه­های مبهم تحقیقات در زمینه­ تحولات زبانی مفید باشد؛ به این معنی که با افزون شدن نمونه­های مورد بررسی در هر دوره، تعیین حدود تغییرات زبانی قطعاً از دقت بیشتری برخوردار خواهد گشت چنان که با مطالعه و تصحیح کتاب کاشف المشکلات و مقایسه­ آن با متون قرون پیشین می­توان تا حدی به میزان و کیفیت تغییرات زبانی در ابعاد مختلف صرفی و نحوی پی برد و دریافت زبان فارسی پس از حمله­ مغول و تأثیر همه جانبه­ آن بر فرهنگ، ادب و علوم ایران چه تغییراتی را پشت سر گذاشته و تا چه میزان توانسته است پیوستگی و ارتباط خود را با زبان پیش از خود حفظ کند و یا از آن تأثیر بپذیرد و یا آهنگ آن را سرعت بخشد. به نظر می­رسد زبان کتاب کاشف المشکلات از تغییرات و تأثیرات زبانی هم عصر خود چندان متأثر نشده و زبان آن ساده، بی­پیرایه، قابل فهم و به دور از تعقیدات لفظی و معنوی مانده است.

 

ج- از دیدگاه فکری و محتوایی

 

در دو قرن هفتم و هشتم که دوران غلبه­ مغول است، علوم عقلی احوالی متضاد دارد. در آغاز این دوره، دانشمندان بزرگی که اغلب تربیت یافته­ دوره­ پیش هستند، تا مدتی محدود، مایه­ رونق بازار علومند اما در پایان این دوره، از عده عالمان بزرگ به میزان قابل توجهی کاسته می شود.

 

در این عهد، موضوع تهیه کتاب از نظر درسی بسیار مورد توجه بود و همین امر موجب آن شد تلخیص کتاب­ها و نوشتن شرح و حاشیه بر آنها و تألیف کتاب های مختصر و متوسط و مفصل در علوم مختلف، اعم از شرعی و عقلی و ادبی، بین اکثر حکما و علما متداول شود. این دوره در بیشتر علوم دوره­ توقف، بیرون آمدن قطعی از بحث­های طولانی و خودداری از مراجعه و استشهاد به تألیفات گوناگون علمای قدیم و روی آوردن به متون خاص برای تعلیم و تعلم بوده است. عالمان این عهد غالباً در بیشتر رشته ها اطلاعات داشتند و صاحب آثاری بودند و همین امر، بعضی از آنان را به تألیف کتاب هایی در ذکر اقسام علوم و شرح آنان واداشته است. این امر در اواخر قرن ششم و آغاز قرن هفتم توسعه یافت و از آن پس در ایران و سایر ممالک اسلامی دنبال شد و کار عالمان را از صورت ساده­ علمی قدیم به صورت تازه­ای که مورد پسند اهل زبان هم باشد درآورد (صفا،1388­:239-235).

 

بخش عمده کتاب کاشف المشکلات نیز به جز مباحث عرفانی و اصطلاحات خاص عرفا و مکاشفات شخصی مؤلف در زمان سپردن مسیر طریقت و پس از آن، به مباحث مطرح علمی زمان وی اختصاص یافته است. این اثر علاوه بر اشتمال بر موضوعاتی چون توحید و وصف صفات باری تعالی، ستایش نبی اکرم و مباحث مطرح در خصوص نبوت ایشان همچون آفرینش و معراج ایشان و نیز مسائل برجسته فقهی و شرعی چون نماز و ارکان آن و معاد، به رفع مشکلات خوانندگان در زمینه­های مختلف دانش­ها به ویژه تفسیر آیات مهم قرآنی که در متون عرفانی کاربرد فراوان دارند و در دریافت مسائل غامض این گونه آثار می­تواند مفید فایده باشد اختصاص یافته است. ذکر پر کاربردترین احادیث قدسی و نبوی نیز از مباحث این کتاب است. روش تفسیر مولف در این کتاب، اغلب روش اجتهادی است. در روش تفسیر اجتهادی، مفسر از اعتماد به تدبر و عقل توأم با تقید به روایات تفسیری استفاده می کند. علاوه بر آن، این نوع تفسیر نیازمند شرایط و مقدمات دیگری است که مفسر باید به قدر کفایت از آن­ها اطلاع داشته باشد؛ دانستن ادبیات عرب در سطح بالا، آگاه بودن از نکات و دقایق فصاحت و بلاغت زبان، اطلاع از کیفیت تنزیل، اسباب نزول و شأن نزول آیات، ناسخ و منسوخ، مجمل و مبین، مطلق و مقید، عام و خاص و علم حدیث از آن جمله است (عمید زنجانی،331:1373 ). ابوبکر بن کالنجار شیرازی از این نظر، مفسری عالم است که آیات و احادیثی را که در کتاب خود ذکر کرده­ است، به روش مذکور شرح کرده است. سایر مباحث مرتبط با علوم متداول عصر مؤلف همچون کلام، فلسفه و طب و دشوارترین مسائل در خصوص دریافت این دانش­ها نیز از مندرجات کتاب است. این کتاب، مجموعه­ای گرانبها از اطلاعات گوناگون است که برای کسب بصیرت و معرفت سودمند است و از جهت انتقال اطلاعات متنوع ادبی به خواننده نیز درخور تأمل است.