تیپ­‌های شخصیتی در تاریخ بلعمی

 از مجموع 438 شخصیت در حکایات نمونه،­ در 17 مورد شخصیت نوعی یا تیپ شخصیتی به کارگرفته شده­­است. این شخصیت­های نوعی یا تیپ‌ها را می­توان به دو گروه تقسیم کرد. گروه اول؛ از میان 320 شخصیت 73% از آن­ها شخصیت­های تاریخی شناخته شده هستند که در این متن به شکل تیپ و شخصیت نوعی ظاهر شده­اند و در گروه دوم؛ 118 مورد یعنی 27% شخصیت­های عام و تیپ‌های اجتماعی در معنای واقعی خود هستند. 

 

در میان این تیپ‌ها تنوع فراوانی به چشم می­خورد و این گوناگونی منحصر به یک تیپ و یا یک طبقه اجتماعی نمی­شود. در مجموع تیپ‌ها را می­توان به هفده دسته تقسیم کرد. در میان این هفده­ تیپ با توجه به گرد­کردن داده­ها و جمع­کردن خرده­گروه­ها در یک گروه بزرگتر، در مجموع 438 تیپ و شخصیت نوعی دیده می­شوند که تمامی اقشار جامعه را دربرمی­گیرند؛ از انبیاء و اولیاء تا شاهان، امراء و وزیران، از سربازان و پهلوانان تا درویشان و کنیزان، از عالمان و پارسایان و قدیسان تا ظالمان کافران، بدکاران ­و ... .

 

شاهان، خلفاء، امراء و شاهزادگان، بیشترین فراوانی را دارند. 87 مورد یعنی 20% از نمونه­ها به این تیپ‌ها اختصاص دارند. در میان این حاکمان هم تیپ‌های حاکمان دادگر و آرمانی دیده می­شوند و هم تیپ‌های حاکمان جبّار و ستمگران. حضور 320 شخصیت شناخته­شده تاریخی در این متن، علاوه بر این که نشان ماهیت تاریخی متن است، در شخصیت­پردازی نیز نقش ویژه­ای دارد. یعنی هنگامی که شخصیت­ها شناخته­شده باشند، شخصیت­پردازی آن­ها کار دشواری نخواهد بود، زیرا؛ مخاطبان نیز کمابیش ویژگی­های این شخصیت­ ها را می­شناسند و در نتیجه؛ روایت­پرداز را از بیان برخی توصیفات در معرفی شخصیت، بی­نیاز می­کنند. این ویژگی نقش مهمی در روایت­­ پردازی بلعمی دارد.

 

از تیپ‌های شخصیتی مهم که با ذکر نام و به صورت اسم خاص معرفی شده­اند، انبیاء الهی، اولیاء و امامان را می­توان نام برد. ایشان در 14% یعنی در 62 مورد، به عنوان شخصیت اصلی نقش بنیادی در شکل­گیری روایت داشته­اند. در بخش تاریخ پیش از اسلام، دیرینه­ترین شخصیت تاریخی حضرت آدم (ع) و نزدیک­ترین شخصیت تاریخی به روزگار بلعمی، یزدجرد شهریار است.

 

نکتۀ مهم سهم چشمگیر 11% زنان و حضور 52 شخصیت­ زن در کل نمونه­ها است. پس از پادشاهان و پیامبران، زنان در تاریخ بلعمی جایگاه برجسته­ای دارند. اگر شخصیت­های زن روایات تاریخی بلعمی را یک مجموعه مستقل در نظر بگیریم، سی مورد از 52 نمونه یعنی 58% از این زنان با ذکر نام آمده­اند و22 مورد یعنی 32% بدون ذکر نام. در مجموع نسبت شخصیت­های اصلی زن به شخصیت­های اصلی مرد بسیار کمتر است و همچنین زنان کمتر نقش شخصیت اصلی را به عهده دارند. اما تعداد بالای شخصیت­ های زن نشانگر نقش مهم و آشکار زنان در رخدادهای تاریخی است. این اهمیت هم در اندیشه تاریخ­نویس، هم در واقعیت رخدادهای تاریخی و هم در روایت­ پردازی بلعمی از وقایع تاریخی دیده می­شود.

 

شخصیت­های زن در تاریخ بلعمی، خلاف دیگر متون کهن نه تنها فقط نمود برخی صفات ناپسند و یا معشوقه نیستند، بلکه بسیاری از آنان در زمرۀ طبقۀ حاکم و صاحبان تاج و تخت و خردمندان قرار دارند. همسران انبیاء نیز از جمله زنانی هستند که از جایگاه اجتماعی درخوری برخوردار بوده­اند. اغلب به این زنان ویژگی­های شخصیتی عام شایسته­ای هم نسبت داده شده است. گاهی نیز به زنان، به طور عام ویژگی­های ناپسند اخلاقی نسبت داده می­شود. در این موارد اغلب زنان بدون ذکر نام می­آیند و شخصیت عام زن مورد توجه است و شخصیت با حذف تشخص فردی زن،­ پردازش شده است. مانند: زن نوح، زن لوط، زن شمسون.

 

یافته جالب دیگر بسامد شخصیت­های حیوانی بدون تغییر ماهیت حیوانی آن­ها به انسان است. از تیپ حیوانات در این نمونه ­ها در 24 مورد یعنی 5% نام برده می­شود. در بیشتر موارد حیوانات در جایگاه خود هستند و رفتار انسانی را به عهده­ ندارند. تنها مورد «خر بلعم بلعور» است که با شخصیتی انسانی نقش آفرینی می­کند. این نوع شخصیت­پردازی گواه خردورزی راوی و چیرگی عنصر حقیقت­مانندی بر روند نقل رخدادهای تاریخی است و نشان از روایت­ پردازی آگاهانه از رخدادهای تاریخی دارد.