مفهوم‌شناسی آز
آز یکی از مفاهیم حکمت عملی است که در پندار و گفتار و کنش آدمیان آشکار می‌شود. این مفهوم در ادبیات کلاسیک ایران در انواع و قالب‌های مختلف ادبی به شکل‌های روایی و غیرروایی بازنمایی شده است.
آز در ایران باستان
آز در اوستا Azay و در پهلوی Az، یکی از تبه‌کارترین دیوان و از هم‌پیمانان و همدستان زورمند اهریمن است که سپه‌سالاری او را نیز بر عهده دارد. این دیو از زمان تاخت اهریمن بر آفرینش تا ظهور سوشیانت، در تبهکاری‌ها و آلودگی‌ها انباز و دستیار اوست (رضی، ۱۳۸۱: ۱۲۳‑۱۲۵؛ شکوهی، ۱۳۸۴: ۴۷). افزون‌بر آن معنا، آز در این متون به معنای ولع و نیرویی است که علیه طبیعت و ارادة انسان قیام می‌کند و او را از سرنوشت طبیعی‌اش منحرف می‌کند (کوروجی، ۱۳۷۱: ۲‑۱۸)؛ چنانکه آز گهمرد و مردیانه (آدم و حوا) را گناهکار کرد و باعث اخراج آنان از بهشت شد (اسماعیل‌پور، ۱۳۷۵: ۱۰۲). همچنین مینوی خرد در پاسخ دانا که از غفلت مردم در امور دنیا و آخرت پرسش می‌کند، فریب دیو آز را مایۀ غفلت می‌شمرد (مینوی خرد، ۱۳۶۴: ۳۵).
در متون پهلوی سیری‌ناپذیری برجسته‌ترین ویژگی آز دانسته شده است (زنر، ۱۳۹۲: ۲۷۱). این دیوِ سیری‌ناپذیر سه جلوة چهری (شکم)، بدون چهر (شهوت) و برون از چهر (آرزو) دارد و با این جلوه‌ها، آفرینش را به آلودگی می‌کشاند: «چهره‌ای آنکه اندر خوردن است که جان بدو بسته است. بدون چهر آرزومندی برآمیزش است که خود رون (شهوت) خوانده می‌شود که با نگاه به بیرون آنچه در درون است برانگیخته شود و سرشت تن آرزومند شود. بیرون‌چهر آرزوی بر هر نیکی که ببیند یا شنود» (فرنبغ دادگی، ۱۳۸۰: ۶۱). در این متون خرد و خرسندی نیروهایی هستند که خداوند برای رویارویی با دیو آز و غلبه بر آن آفریده است (مینوی خرد، ۱۳۶۴: ۳۵). حقیقت این است که «در فرهنگ ایرانی قناعت و خرسندی پسندیده است و براساس باور ایرانیان به انسان‌های خرسند کمتر آسیب می‌رسد و این افراد نسبت‌به دیگران زندگی آسوده‌تری خواهند داشت» (اسماعیلی، ۱۳۹۵: ۴۷).
آز در قرآن و سیرۀ نبوی
در زبان قرآن واژة «حرص» معادل «آز» است (یاحقی، 1372: ۶۴۵) که در لغت به معنای علاقۀ شدید و درواقع یکی از صفات مذموم آدمی است (واعظ‌زاده خراسانی، 1388: ۴۲۷‑۴۳۳). خداوند قوم یهود را به سبب دارابودن این صفت نکوهش کرد (بقره: ۹۶). دنیادوستی، پندار جاودانگی، ناامیدی از آخرت و وسوسه‌های شیطان ازجمله عوامل گرایش آدمی به آزمندی است. آزمندی برای انسان عذاب جاویدان، بدبختی، رسوایی، نیازمندی، ناشکیبایی و... را درپی دارد. ایمان به خدا، یاد مرگ و خرسندی ازجمله بازدارندگان آدمی از حرص است (هاشمی رفسنجانی، 1383: ۳۸۶‑۳۹۵). ناگفته نماند که حرص در قرآن به همۀ انسان‌ها نسبت داده شده است. این نوع، حرص بر خیر واقعی و حرصی خدایی است که در راستای نظام احسن آفرینش قرار دارد. این حرص متفاوت از حرص منسوب به انسان‌هاست که دارندۀ آن به سبب غفلت از خدا، دنیادوستی را برمی‌گزیند. آنچه در قرآن و احادیث و متون اخلاقی نکوهش می‌شود، حرص منحرف است نه حرص الهی (سید عرب، ۱۳۸۱، ج ۶: ۲۱۵).
در کنار آیات و روایات اسلامی و متون اخلاقی که راه و روش چگونه زیستن را به انسان‌ها می‌آموزد، سیرۀ نبوی نیز الگویی عملی برای جویندگان سعادتمندی در جهان ناسوتی و لاهوتی است. در سیرۀ نبوی دنیا جایگاهی ناپایدار است که شایستۀ دل‌بستن نیست؛ به همین سبب باید به اندازۀ نیاز از آن بهره برد و هر جاذبه‌ای که سبب دل‌بستگی به دنیا و غفلت از آخرت می‌شود، از نظر دور داشت؛ چنانکه پیامبر (ص) به یکی از همسرانش دستور داد پردة زیبایی را که در سرایش آویزان بود برای به یاد نیاوردن زیبایی‌های دنیا، از دیدگانش پنهان کند (نهج‌البلاغه، ۱۳۹۲: ۱۶۲).
بنابر آنچه بیان شد، بسیاری از مفاهیم دربارۀ آز و آزمندی در متون زردشتی و دین اسلام، یکسان می‌نماید و تعیین دقیق مرجعی برای بهره‌گیری منظومه‌های کوش‌نامه و فرامرزنامه، در بسیاری اوقات دشوار است؛ اما گاهی با دقت در نوع کاربست‌ها، تأثیر دین اسلام و حکمت خسروانی را در این دو منظومه می‌توان مشخص کرد. به همین منظور کاربرد آز در عرصه‌های واژگان، تعاریف، ویژگی‌ها، برآمدها و راه‌های مطرح‌شده برای برون‌رفت از این صفت ناشایست در این دو منظومه بررسی می‌شود.
آز در کوش‌نامه
آز عنصر اصلی برای برانگیختن کینه‌ورزی‌ها و اساس همۀ بدی‌ها در شاهنامۀ فردوسی است (یاحقی، ۱۳۹۴: ۴۰). در حماسه‌های پس از شاهنامه نیز آز سبب همه زشتی‌هاست. عامل اصلی آزمندی، جهان پرنیرنگ است (اسدی طوسی، 1393: ۵۶). دنیاطلبی باعث می‌شود انسان در دام آزمندی گرفتار شود و به اعمال ناروا دست زند؛ زیرا «به داد جهاندار خرسند نیست» (کوسج، 1387: ۲۵۳)؛ چنانکه افراسیاب «سیاوخش ازبهر بیشی بکشت» (همان).
در کوش‌نامه نیز آزمندی به دنیا با جلوه‌گری به سه صورت قدرت و ثروت و شهوت پایۀ همۀ مظاهر شرّ است. در کوش‌نامه آز از آغاز تا انجام در جهان روایت جریان دارد و سراینده در معرفی آن از حکمت ایران باستان و آموزه‌های دین اسلام بهره می‌برد.
موسی کیخا، زهرا اختیاری، ابوالقاسم قوام - مفهوم‌شناسی آز در حماسه‌های پس از شاهنامه با تأکید‌بر کوش‌نامه و فرامرزنامه
