گزارشاتی از حال و هوای مساجد تهرانِ عهد ناصری در ماه مبارک رمضان - بخش اول
قطعات جالبی که خواهید خواند، «راپورت وقایع مختلفهٔ مساجد محلّات دارالخلافه در اردی‌بهشت و خرداد سنهٔ ۱۲۶۷ ه ش» است که بر اساس رویدادهای روزانهٔ پایتخت، توسّط منشی‌های ادارهٔ نظمیّه تنظیم می‌شده و پس از تحویل آن‌ها به رئیس پلیس تهران: کنت د مونت فرت (Count De mount forte)، به نظر پادشاه بزرگ قاجاری: جناب ناصرالدین شاه می‌رسیده است.
از میان انبوه این گزارشات که به خوبی نمایان‌گر وضعیّت جامعهٔ دینی ایران در آن روزگار است، کوشش شد تا تعداد محدودی از گزارشات جالب‌تر انتخاب و تقدیم حضور گردد. نقطهٔ مشترک و جالب بسیاری از این گزارشات، حضور چشمگیر و ازدحام عجیب مردم - به‌خصوص بانوان - در اجتماعات مذهبی است.
سه‌شنبه، ۱۰ رمضان المبارک ١٣٠٥ ه ق | محلّهٔ دولت | مسجد مبارکهٔ ناصری | «بعد از نماز، میرزا محمّدرضا واعظ همدانی به منبر رفته، از توحید [و] خداپرستی بیان کرده و روضه خوانده، مردم متفرّق گردیدند. دیروز قریب به هزار نفر متجاوز، مرد و زن، در آن‌جا بودند. اجناس زیاد از هر قبیل برای فروش آن‌جا آوردند. به این واسطه، اِجماع زن در آن‌جا بیشتر است.»
(گزارش‌های نظمیّه از محلّات طهران، ج۲، ص٧٢٦)
سه‌شنبه، ۱۰ رمضان | محلّهٔ دولت | مسجد مرحوم میرزا محمّدخان سپه‌سالار | «بعد از نماز، حاجی میرزا لطف‌الل‍ه ذاکر به منبر رفته، از احوالات و شؤونات حضرت امیرالمؤمنین - علیه السلام - بیان کرده و روضه خوانده بود. زن‌ها در این مسجد زیاد اجماع دارند و در وقت موعظه خیلی داد و فریاد می‌کنند؛ به طوری که تا واعظ به آن‌ها بد نگوید ساکت نمی‌شوند. و اغلب نزاع و زد و خورد می‌نمایند.»
(همان، ص٧٢٦)
سه‌شنبه، ۱۰ رمضان | محلّهٔ دولت | مسجد مروی | «بعد از نمازِ جناب حاجی ملّا علی [کنی]، حاجی ملّا باقر واعظ به منبر رفته، از توحید و احادیث و اخبار دینیّه بیان کرده و روضه خوانده، مردم متفرّق گردیدند. امروز به اندازه‌ای در آن‌جا جمعیّت بود که تا نزدیک درخت‌های مدرسهٔ مروی صف بسته بودند.»
(همان، ص٧٢٦)
چهارشنبه، ۱۱ رمضان | محلّهٔ دولت | مسجد جناب میرزا عیسی | «بعد از نماز جناب حاجی شیخ هادی [نجم‌آبادی]، آقا شیخ زین‌العابدین به منبر رفته، از توحید و خداپرستی بیان کرده بود. امروز به اندازه‌ای در آن‌جا جمعیّت بود که لاعلاج دیوار طرف خلوت مسجد را خراب کرده بودند که برای مردم وسعت باشد!»
(همان، ص۷۲۷)
اواخر ماه رمضان | محلّهٔ بازار | مسجد سیّد ولی | «بعد از نمازِ جناب میرزا حسن آشتیانی، حاجی ملّا باقر واعظ به منبر رفته، از شؤونات حضرت امیرالمؤمنین - علیه السلام - ذکر کرده و روضهٔ شهادت آن حضرت را خوانده، مردم متفرّق گردیدند. رقّت زیادی برای مردم پیدا شده بود، به طوری که سه چهار زن غش کرده بودند.»
(همان، ص٧٤٠)
جمعه ۲۰ رمضان | «روز گذشته در مسجد مروی به اندازه[ای] جمعیّت بود که اغلب مردم که برای نماز آمده بودند چون جا نبود مراجعت نمودند. بعد از نماز، حاجی سیّد حسن [واعظ کاشانی] موعظه کرده، متفرّق گردیدند.»
(همان، ص٧٣٧)
