چند نام از شاهنامه و متون تاریخی دیگر - بخش سوم

 ۵. ارجاسپ. اصل نام در اوستا Arjat-aspa است. در خط پهلوی آن را لااقل به دو املا می‌توان یافت: ارچداسپ و ارچاسپ (با چ به املای شبه تاریخی). املای اول بازمانده از آن نام اوستایی است و املای دوم حاصل قیاس با نامهایی مانند گشتاسپ و جاماسپ و ارزراسپ. یک صورت این نام نیز در بعضی کتابها خرزاسف یا خرزاسب است. این را به دو شکل می‌توان توجیه کرد: الف. املای پهلوی را به غلط چنین خوانده باشند؛ ب. ز (در قبال ج) نمایندهٔ تلفظ "فارسیتر" باشد (مانند ورجاوند و ورزاوند) و خ حاصل تقویت دمش ثانوی در آغاز این کلمه (در این باره رجوع فرمایند به مقالهٔ "یادداشتهای لغوی و دستوری" در کتاب چهل گفتار). این ظاهراً قویتر است. برای ج (در قبال ز) نیز دو وجه می‌توان در نظر گرفت: الف. تلفظ "علمایی" نزدیک به تلفظ اوستایی کلمه باشد؛ ب. دخیل از یکی از گویشهایی باشد که راقم آنها را "گویشهای جیم" می‌نامد.

 

۶. تهماسپ یا طهماسب. اصل آن در اوستا Tumāspa است (به شکل Tumāspana همراه با پسوند بنوّت؛ رجوع فرمایند به یادداشت آبتین)، یعنی تُماسپَه. معقولترین توجیه تَهماسپ شاهنامه این است که با نام تَهماسپَه (و شکل جدیدتر آن، تَهماسپ)، که در الواح عیلامی تخت جمشید یافته‌اند و بر مهرهای ساسانی نیز به املای تهماسپ و تهمیاسپ دیده شده، خلط شده باشد. در متنهای پهلوی این نام لااقل دو املا دارد: تُماسپان که نام پدرفرزندی است با پسوند بنوّتِ ان و تُهماسپان (به ضم ت) که آن نیز نام پدرفرزندی است و قرینه‌ای خوب در تأیید خلط دو نام تُماسپ و تَهماسپ.

 

دربارهٔ آنچه بر مهرهای ساسانی و الواح عیلامی آمده رجوع فرمایند به دو کتاب مانفرد مایرهوفر و فیلیپ ژینیو:

Onomastica Perspolitana, Wien, 1973, p. 241.

Noms propres sassanides en Moyen-Perse épigraphique, Wien, 1986, p. 165.

 

سید احمدرضا قائم‌مفامی