اشتقاق عامیانهٔ نامهای جغرافیایی

 در این یادداشتها پیشتر از اشتقاق عامیانه چیزهایی گفته شد. این جا سه یادداشت کوتاه، که از نوشته‌های ولادیمیر مینورسکی برداشته شده، دربارهٔ تغییر نامهای جغرافیایی می‌آید. جابه‌جایی اقوام و تغییر حکومتها و مرض حاکمان و شهرداران و دهیاران و عوام مردم عامل اصلی در تغییر نامهاست و این تغییر نامها گاه تبعاتی دارد که از بعضی مرحوم کسروی در رسالهٔ معروف خود به درستی یاد کرده (با وجود شیوهٔ نادرست او در یافتن اصل نامها).

 

۱. بلاذری در فتوح البلدان، در آغاز فتوح ارمینیّه (ص ۱۹۵ از چاپ دخویه*)، می‌گوید: «و** بنی (کسری انوشروان) بارض جُرزان مدینةً یقال لها سغدبیل و انزلها قوماً من السغد و ابناء فارس و جعلها مسلحة ...». مینورسکی در مقالهٔ بلند خود در مجلهٔ آسیایی، سال ۱۹۳۰، صص ۵۸-۶۰، گفته است این شهر همان شهری است که در منابع گرجی به شکل Sagodebeli (و یک شکل متأخرترِ دیگر) آمده و این Sa-godeb-eli یعنی «جای گریستن؛ دیر؛ صومعه». شهر نامش را از دیری که در مجاورت آن بوده گرفته بوده است. این چیزی است که بعضی محققان امروزی به آن بی‌توجهند. آنچه باعث این اشتقاق شده صورت آشنای نام سغد یا صغد (نام شهر را مانند نام ناحیهٔ سغد به دو املا نوشته‌اند: سغدبیل و صغدبیل) و پسوندگونهٔ آشنای بیل و ویل در نامهای آن ناحیه (مانند اردبیل و خرزویل) بوده است.

۲. مسقط، که از شهرهای شروان در نزدیکی دربند است و امروز مُشکور می‌گویند، نامش حاصل اشتقاق عامیانه است و کار عرب است. اصل نام Mashkut یا Maskut بوده است و به نظر مینورسکی برگرفته از نام قوم Massagetai. اگر این درست باشد، شاهد دیگری است از تبدیل t به r در آن صفحات. مینورسکی این را با چنین تبدیل رایجی در کلمات ارمنی دخیل از زبانهای ایرانی و در زبانهای تاتی رایج در قفقاز سنجیده است؛ نیز با کلمهٔ زارو به معنای «بچه» در کردی و نام طایفهٔ زرزاریه، که امروز زرزا می‌گویند، به معنای «کودکان زَرّ». (ص ۷۸-۷۹ از تاریخ شروان و دربند، نسخهٔ انگلیسی؛ رجوع فرمایند به یادداشت قبلی کانال دربارهٔ این کتاب).

۳. نام قُبّه در همان ناحیه (در واقع شابُران (شاید برابر با شاپوران) و مسقط جزء ناحیهٔ قبّه‌اند) نیز ممکن است حاصل اشتقاق عامیانه باشد. ممکن است در زمان تسلط عرب بر آن نواحی آن نام را به یک نام عربی آشنا بدل کرده باشند. مینورسکی (همان، ص ۷۹) به قید احتمال این نام را با نام دیوار کوات‌ابزوت در منابع ارمنی ربط می‌دهد (یعنی صورت کهنتر نام قباد یا کواد و صورت کهنتر کلمهٔ افزود که در نامهای ساسانی رایج است) و می‌گوید این دیوار، که ممکن است سازنده‌اش قباد ساسانی باشد، شاید منشأ نام امروزین قبّه باشد. نیز احتمال داده که قُوا، که در یکی از مکتوبات شروانشاه فریبرز بن یزید (ق ۵ هجری) مذکور است، همین محل باشد.

 

* بعضی مترجمان توانای ما نام او را دوگوجه نوشته‌اند!

** عربها واو عطف را به کلمهٔ بعد می‌چسبانند. این سنتی است قدیم در خطهای سامی. ولی ما لازم نیست در این کار از عرب جاهلی تقلید کنیم.

سید احمدرضا قائم‌مقامی