پهره

 پهره را بعضی فرهنگها، که گویا پیرو فرهنگ جهانگیری باشند، معادل پاس دانسته‌اند، مانند داس و دهره. احتمالاً این لغت، اگر به عنوان لغت (نه نامِ جای که بحثش جداست) وجود می‌داشته، فقط در بعضی لهجات مستعمل بوده و در فارسی رسمی ابداً کسی آن را نمی‌شناخته. صاحب فرهنگ جهانگیری این لغت را مدخل اختیار کرده و تا جایی که می‌توانم از فرهنگ آقای حسن‌دوست ببینم (فرهنگ جهانگیری الآن در دسترس نویسنده نیست)، دو شاهد برای آن نه، که برای پهره‌دار و پهر آورده. شاهد اول از مثنوی ازهر و مزهر نزاری قهستانی است. چون اینجو شیرازی رند و جاعل است، تا اصل متن و نسخه‌های آن دیده نشود، داوری درست نمی‌توان کرد، ولی به هر جهت بیت این است:

هلیل (اسم شخص) از بیم آن زنهارخواران

مرتّب داشت جمعی پهره‌داران 

شاید واقعاً این کلمه در نواحی خراسان و سیستان و شاید کرمان و مناطقی از یزد لغت بوده باشد. اگر بوده باشد، امروز هم علی‌الخصوص در نواحی بیرجند احتمالاً زنده باشد.

شاهد دوم از پهر است و از فردوسی است، به معنای یک حصّه از شبانروز: 

چو پهری ز تیره شب اندرچمید

که آن نامور پیش یزدان خمید

 

این بیت بی‌ریخت از فردوسی است؟ چرا با شاهنامه شوخی می‌کنید؟ آخر در نقل از دیگران نباید یک ذره قوهٔ انتقاد داشته باشیم؟ وقتی من گفتم که بسیاری از این چیزنویسان مملکت جمّاعند، به من تاختند که توهین می‌کنی. جمّاع بودن توهین اینان است؟ جمّاع گفتن تبجیل اینان است. باری، این بیت اصلش لابد چیزی دیگر بوده؛ پهر هم نیست و بهر است.

بیاییم بر سر اصل لغت. اصل لغت در آن لهجات که این لغت را داشته‌اند pāþra است به علاوهٔ پسوند ka. آقای حسن‌دوست چون دیده pāþra الف دارد و پهره ندارد، یک paþra هم جعل کرده. چه کند؟ او که قواعد دستوری نمی‌داند و نمی‌داند که paþra وجودش ناممکن است. قواعد آوایی نیز نمی‌داند و نمی‌داند که فتحه در این کلمه حاصل تخفیف مصوّت پیش از ه است.

ممکن است جزء اول کلمهٔ پهلوان همین کلمهٔ مورد بحث ما باشد، اگر نظر کارل آندرئاس دربارهٔ اشتقاق آن از pāþra-pāna درست باشد. شاید، برغم مخالفت بعضی محققان، چنین باشد. اما بحث دربارهٔ آن موکول است به زمانی دیگر. اخیراً در شمارهٔ هفتم مجلهٔ دبیر نویسنده‌ای ارمنی اشتقاقی تازه برای پهلوان آورده و گفته است که آن مشتق است از پهل به معنای سپاه و وان. چه می‌توان گفت؟ گویا بیهوده‌گویی مرض عام شده و به ارمنستان هم سرایت کرده. آخر نه آن است که هم‌مرزیم؟ پهل به معنای سپاه مجعول است.

 

سیداحمدرضا قائم‌مقامی