چند شکل مختلف از یک نام جغرافیایی

  شمار اعلام جغرافیایی که با پسوند گرد (معرّب آن جرد)، از اصل کرد و کرت و کرتَه (krta)، ساخته شده فراوان است، اما ظاهراً در خراسان و ارمنستان فراوانتر بوده است. از جملهٔ نامهای ارمنی ساخته‌شده با این پسوند وَلَرشَکِرت است بر روی نام ولرش، که صورتی است از نام ولخش یا ولگش، که نام چند تن از شاهان و شاهزادگان اشکانی بوده است (اگر اشتقاقی که برای این نام آورده‌اند، یعنی vala-gaša، درست باشد (جزء دوم همان گَش فارسی است به معنای مغرور و شادان)، حرف ر که در این صورت ارمنی هست و گاه در متون فارسی میانه نیز به شکل دیگری شاهد دارد، یعنی در شکل wardāš، ثانوی و حاصل اشتقاق عامیانه و در این اخیر احتمالاً حاصل قیاس با ورد به معنای گُل یا ریشهٔ ورد به معنای بالیدن است). یاقوت حموی از این محل به نام ولاشجرد یاد کرده است و در زمان نزدیک به عصر ما آن را الشکرد گفته‌اند (تپراق‌قلعه در ترکیه).

پلینی در عراق از یک Vologesocerta یاد کرده که همان بلاشکر یا بلشکر یاقوت باشد. یاقوت از یک بلازکرد یا بلاسکرد نیز در راه اربیل و آذربایجان نام برده است و از یک ولاشجرد یا ولاستجرد در نزدیکی کنگاور. در مرو نیز یاقوت یک بلاشجرد را ذکر کرده است. کُلاشکرد (گُلاشگرد) یا جُلاشجرد نیز صورت دیگر این نام است که یاقوت و ابن اثیر آورده‌ند. از یک لاشکرد هم در نزدیکی کرمان نام رفته که صورتی دیگر از همان است. لاسگرد یا لازگرد قومس نیز بایست همین نام باشد.

حال که سخن از نامهای ساخته شده با گرد است از ملازگرد هم یاد کنیم در ارمنستان صغیر (در ترکیهٔ امروزی) که نامی است ارمنی از اصل مناوَزکرد، و چون در خاک ترکیه هستیم، استطراداً نامی ببریم از بُرغاز یا بورغاز در نامهای جغرافیایی ترکیه و یادآوری کنیم که این کلمه ترکی‌شدهٔ کلمهٔ purgos یونانی است و در معنی قابل مقایسه است با burg که از اجزای سازندهٔ نام شهرهای اروپایی است (مقایسه شود در معنی همچنین با پور در نام شهرهای هندی، از اصل pur و همریشه با پولیس یونانی، که آن نیز به معنای دیوار و برج و باروست). برج عربی و فارسی نیز، چنانکه می‌دانیم، معرّب purgos یونانی است.

پسوند گرد، به خلاف آنچه گاهی می‌گویند، با گراد در نام شهرهای روسی ارتباطی ندارد. گراد روسی با گِرذه اوستایی و گرهه سنسکریت همریشه است. جزء دوم پاسارگاد ممکن است، چنانکه بعضی محققان گفته‌اند، معادل همین گرذه باشد (املا و تلفظ فعلی نام پاسارگاد متأسفانه نادرست و ساختگی و از اشتباهات نامگذاری در دورهٔ معاصر است).

 

دربارهٔ ولاشگرد و صورتهای مختلف دیگر آن رجوع بفرمایند به مقالهٔ استاد نولدکه در مجلهٔ انجمن شرقشناسی آلمان، سال ۳۳ (علی‌الخصوص صفحهٔ ۱۴۵) که این یادداشت به جهت ترغیب دوستان به خواندن آن نوشته شده، و در مورد بُرغاز رجوع بفرمایند به سال ۳۱ همان مجله، صفحهٔ ۴۹۸، از مقالهٔ استاد اتو بلاو. مقالهٔ بلاو چند اشکال اساسی دارد، از جمله قائل شدن به اصل سامی یا تورانی (در آن زمان هنوز تقسیم‌بندیهای زبانی نادقیق بوده است) برای این پسوند، ولی از جهت جمع شواهد اهمیت دارد، گرچه در آن نیز اشکالاتی هست.

دربارهٔ این پسوند نوشته‌های دیگر هم البته هست که ذکر آنها سخن را طولانی می‌کند. باید امیدوار بود که فردی آستین همت بالا بزند و همهٔ نامهای ساخته‌شده با این پسوند را، از ادوار و متون مختلف، یک جا جمع آورد. در واقع تحقیق در پسوندها یا پسوندگونه‌های نامهای جغرافیایی و جمع ‌آوردن آنها و تشخیص پراکندگی جغرافیایی آنها موضوع یک رسالهٔ مفردهٔ دقیق تواند بود.

بعد التحریر: مقاله استاد شومون در ش ۵۱ سال ۱۹۷۴ مجله سوریه نیز لازم است دیده شود.

 

سید احمدرضا قائم‌مقامی