چک (یادداشت لغوی)
چَک به معنای قباله و سند را، که در سالهای اخیر آن را به کسر اول تلفظ میکنند و در گذشتهٔ نزدیک تلفظ آن به فتح اول بود (و هنوز هم در بعضی نواحی هست)، دخیل از چینی میانه (چیزی با تلفظی نزدیک به tsəijk) میدانند (رجوع فرمایند به ص ۲۶۲ از ج ۲ اسناد بلخی از استاد سیمزویلیامز؛ نیز حواشی برهان). اما در نظر استاد بیلی این لغت لغتی است ایرانی. امکان داوری در این باره فعلاً برای نویسنده نیست. اما اگر سخن آن استاد دربارهٔ لغات "قفقازی" مورد بحث در این یادداشت درست باشد، همریشههای لغت پَچینِ پهلوی به معنای نسخه را، که استاد بیلی به همریشگی آن به چک هم قائل است، باید از "لغات فرهنگیِ" مهم ایرانی دانست که وارد زبانهای همسایه شدهاند. خلاصهٔ سخن استاد بیلی چنین است:
در متون پهلوی و فارسی چَک به معنای سند است (به دو املای چَک و چَغ). شاهد آن در متون پهلوی در کتاب مادیان هزار دادستان است. چَک را میتوان مشتق از ریشهٔ cak دانست، چنانکه تک یا تگ از ریشهٔ tak است. اما چَغ میگوید که کلمه را احتمالاً باید مشتق از ریشهٔ cag شمرد، به این معنی که caga در پهلوی بدل به چَگ شده و آن گاه صامت پایانی (گ) بیواک شده و جا به ک سپرده است.
صفت مفعولی از cag لغت cagna است، که با کامی شدن مصوّتِ بعد از صامتِ کامیِ چ امکان تبدیل آن به cigna نیز هست. از این دو دو صورت caghna و cighna را میتوان در بعضی گویشها انتظار داشت.
شواهد این دو با پیشوند pati و pāti یکی p 'tcaghnyy سغدی است مشتق از pāticagnaka به معنای نسخه و رونویس. ptšgn عبری نیز همین لغت ایرانی است. همین کلمه با پیشوند pt و pr (pršgn) وارد زبان ارمانی نیز شده است (لغت سریانیِ paršagnā نیز در ترجمهٔ antigraphon یونانی به معنای نسخه و رونویس به کار رفته است). معادلِ اشکانیِ این کلمه را میتوان از patcēn ارمنی بازشناخت. معادل آن در متون فارسیِ میانهٔ زردشتی pacēn یا paccēn و hampacēn است.
آن cagna یِ سابقالذکر صفت مفعولی است، چنانکه bagna صفت مفعولی است از bag به معنای بخشیدن (قس prbghn سغدی به معنای هدیه). لغت bigna در فارسی باستان، در دو نام Bagābigna و Ariabignēs نیز احتمالاً همین لغت است. این cagna بدون پیشوند، به شکل c 'egen و به معنای کتاب، داخل در زبان Dido از زبانهای قفقازی شده است، نیز به شکل jagn و žagn در زبان Vainakh و به شکل jaina و žaina در زبان چچنی و به شکل žai در زبان اینگوشی. در زبان گرجی دو لغت c 'ign-i و c 'ignak '-i به معنای کتاب حاصل کامی شدن مصوّت پس از صامت کامی هستند، مانند بدل شدن canah اوستایی به معنای کام و خواست به cinah.
دربارهٔ لغات ارمنی و ارمانی و عبریِ این یادداشت همچنین رجوع فرمایند به ترجمهٔ نوشتهٔ استاد ویدنگرن در چهل گفتارِ راقم این سطور، ص ۵۸.
نام و نشان مقالهٔ استاد بیلی:
Iranica in Caucasian, in Festschrift Hoenigswald.