عمو

 در اصطلاحات خویشاوندی که در فارسی بر خویشان نزدیک نهاده‌اند، دایی کلمه‌ای است فارسی و عمو و عمه و خاله عربی. دایی را هم در بعضی لهجه‌ها خالو می‌گویند که از نظر ساخت شبیه است به عمو، یعنی مصغر خال است، چنانکه عمو مصغر عم است. خالو به تلفظ بعضی گویشهای لری (هالو) و در معنای دیگر وارد فارسی رسمی نیز شده است. 

در بعضی لهجه‌های لری به عمو تاته می‌گویند. این تاته باید لغتی کهن باشد. تَتَه، که از نظر شکل و ساخت شبیه است به ننه، در سنسکریت به معنای پدر است و تاته لابد یک ساخت "وردهی" کهن است که روی تَتَه ساخته شده و معنای اصلی آن منسوب به پدر است.

افدر نیز که در بعضی گویشها به معنای عموست باز یعنی منسوب به پدر، از اصل ptrvya، چنانکه در زبان سنسکریت brātrvya یعنی پسر برادر، و در لفظ یعنی منسوب به برادر. این افدر چندین خویشاوند در زبانهای هندی‌واروپایی دارد و لغتی است بسیار کهن.

اما عمّ، علاوه بر معنای مشهور، در بین سامیان نام خدایی نیز بوده است. این خدا را علی‌الخصوص در جنوب عربستان، بالاخص در قتبان، می‌پرستیده‌اند؛ در شمال نیز در بین بنی‌لحیان و ثمود. عمّ اَنَس نیز نام دیگر این خداست که در کتاب اصنام هشام کلبی به صورت عمیانس ضبط است. او را به این نام در یمن در بین قبیلهٔ خَولان می‌پرستیده‌اند.

نامهای خاصی نیز مرکب از نام این خدا ساخته بوده‌اند، از جمله الیعمّ و عمّیئل.

آقای دکتر دلشاد توجه بنده را به نام خمّورابی جلب کردند که جزء اول نام او نیز همین کلمه است.

نام Ammō یا Ammū از حواریون مانی نیز ممکن است صورت مصغری باشد از نام همین خدا، و اگر چنین باشد، باید آن را عمّو خواند (مانند زکّو، او نیز از حواریون مانی، که مصغر زکریّا است).

پسوند تصغیر ū در نامهای عربی در ادوار قدیمه بسیار معمول بوده. این پسوند را احتمالاً ō نیز می‌خوانده‌اند. نام معروف عمرو نیز می‌گویند با همین پسوند ساخته شده و در این صورت واو آن در اصل ملفوظ بوده است (دربارهٔ واو عمرو و عمو و خالو نظرهای دیگر هم بین سامی‌دانان هست که فعلاً جرأت تعرض به آنها را ندارم). این پسوند تصغیر، در کنار پسوند تصغیر ān (مثلاً در حیّان و مهران)، که در یادداشتهای پیشین نیز اشاره‌ای به آن شده، از مشترکات ظاهری بامزه میان زبانهای سامی و ایرانی است.

دربارهٔ آنچه در اینجا آمده می‌توان رجوع کرد به این نوشته‌ها:

J. Tubach, in Manichaean Studies III, 1997, pp. 375-393, at. pp. 378, 390, 393.

F. de Blois, Studia Iranica, 1989, pp. 157-167, at. pp. 162-163, n. 31.

خدایان شبه جزیره، از توفیق فهد، ترجمهٔ سید محمد حسین مرعشی، صص ۴۴-۴۵، ۱۱۵-۱۱۶ (ترجمه همیشه قابل اعتماد نیست).

و مراجع آنها.

پیشتر در آنچه دربارهٔ نامهای ایرانی شدّ الازار نوشته‌ام اشاره‌ای به نام حواریون مانی و عمّو کرده بودم‌

 

سید احمدرضا قائم‌مقامی