نثر و سبک ابوالفضل بیهقی (تاریخ بیهقی)

نثرچیست؟

 

متون ادبی به دو شاخۀ نظم و نثر تقسیم شده است که البته برخی از پژوهشگران به این تقسیم‌بندی انتقاد کرده‌‌اند. نثر، کلامی ساده و روان است که با استفاده از واژه‌ها و لغات پی‌درپی برای بیان و انتقال مفاهیم به ساده‌ترین شکل ممکن استفاده می‌شود. بر اساس تقسیم‌بندی‌های انجام‌شده، نثر در قدیم به سه بخش مرسل، فنی و مسجع (موزون) تقسیم شده است؛ البته «نثر جامع‌الاطراف و معنی‌گرای برخی از پارسی‌نویسان سبک‌ساز و مکتب‌آفرین چون بیهقی، ابوالمعالی نصرالله و سعدی در طول قرن‌ها نفوذی ماندگار و مداوم داشته است» (رستگار فسایی، 1394: 9).

 

سبک چیست؟

 

سبک درحقیقت روش و شکل خاص بیان نثر یا شعر نویسنده و شاعر است. «ادبای قرن اخیر سبک را مجازاً به معنی طرز خاصی از نظم یا نثر استعمال کرده‌اند و تقریباً آن را در برابر «Style» اروپاییان نهاده‌اند» (بهار، 1386، ج1: 15)؛ پس سبک روش شاعر و نویسنده باتوجه‌به بازتاب‌های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و... است که البته جامعه نیز در ادراک و احساس او بسیار تأثیرگذار خواهد بود. مهم‌ترین نوع سبک‌های ادبی سبک‌های فردی و دوره‌ای و ادبی است.

 

نثر و سبک ابوالفضل بیهقی (تاریخ بیهقی)

 

با‌توجه‌به شناخت حاصل از زندگی و محیط کار ابوالفضل بیهقی، می‌توان دریافت که «بیهقی علاوه‌بر تحصیل زبان و ادب فارسی و عربی، مدت 19 سال در دستگاه غزنوی دبیری کرد و تحت نظر رئیس دیوان رسائلِ تنی چند از پادشاهان غزنوی، ازجمله بونصر مشکان، تجربیاتی اندوخت و پرورش یافت» (خطیبی، 1349: 21).

 

ویژگی‌های خاص ابوالفضل بیهقی در نگارش متن تاریخ بیهقی موجب شده است که سبک او از نوع فردی دانسته شود؛ اما باید به این موضوع نیز آگاه بود که وی بسیار از بونصر مشکان، استاد و راهنمای خود در دیوان رسائل غزنویان، تأثیر گرفته است؛ این تأثیر در متن و شیوۀ کار ابوالفضل بیهقی به‌راحتی تشخیص داده می‌شود؛ بنابراین «سبک بیهقی تقلیدی است از سبک نثر بونصرمشکان، چنان­که در میان منشأت بونصر و شاگردش، هیچ‌گونه تفاوتی موجود نیست» (حسینی کازرونی، 1384: 22).

 

نثر تاریخ بیهقی مرسل است. «نثر مرسل به معنی راست یا مستقیم است؛ نثری است ساده و روان و بسیار نزدیک به محاوره که خالی از هرگونه وزن، تکلف و صنایع لفظی و معنوی است و درحقیقت نثرنویسی با این نوع نثر آغاز می‌شود. در نثر مرسل وظیفۀ لغت، تنها بیان معنی است درحدّی‌ که معنی را کامل و تمام و رسا منتقل کند» (شمیسا، 1378: 34). برخی از ویژگی‌هایی که برای نثر تاریخ بیهقی برشمرده‌اند، عبارت است از: اطناب؛ توصیف؛ استشهاد و تمثیل؛ تقلید از نثر تازی؛ حذف افعال به قرینه؛ حذف قسمتی از جمله؛ نوآوری در کاربرد افعال؛ ضمایر و جمع‌ها؛ لغات، افعال، امثال و اصطلاحات فارسی؛ استعمال لغات تازی و... . دربارة جذاب‌بودن سبک بیهقی باید به این نکته اشاره کرد که «کمتر کتابی است که بتواند با کهنگی زبان، این قدر برای خوانندگان خود جذبه داشته باشد» (همان: 28).

 

ناهید جعفری  و وحید مهدی‌پور - بررسی و مقایسۀ سبک‌شناسی اسم‌های اشخاص در جلدهای اول تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی با استفاده از بسامدهای آماری