مستندکردن نوشتهها در علوم انسانی
اطلاع رسانی در دنیایی که هر آن رو به سوی پیشرفت و تکامل اطلاعاتی دارد، کار بسیار حساس و ظریفی است. تهیه و تدوین اطلاعات علمی- پژوهشی در زمینه‌های گوناگون و ارائه آن به مخاطبان خاص یا عام دارای قواعد مشخصی است که رعایت کردن آنها، عمل تفهیم و تفاهم و درک و دریافت را ساده‌تر می‌کند.
متون علمی- پژوهشی اساساً یا از روش «استنادی» بهره می‌برند یا از روش «استدلالی» (و اغلب از تلفیق هر دو روش).
روش استدلالی (reasoning method) مبتنی بر استدلال و استنتاج منطقی است و قضاوت نهایی درباره درستی یا نادرستی مطالب و نتایج، عموماً به عهده مخاطب گذاشته می‌شود.
روش استنادی (citation method) – که مورد بحث این مقاله است– آن است که محقق متن خود را به اطلاعات یک یا چند متن، شخص، گروه و غیره یا نقل قول از آنها مستند کند. نقل قول یا استشهاد از نوشته‌های دیگران، اغلب به چند دلیل اساسی صورت می‌گیرد: تأیید مطالب و نتایج دیگران؛ رد کردن مطالب یا انتقاد از آنان؛ تصحیح و تکمیل مطالب؛...
امانتداری علمی ایجاب می‌کند به هنگام استفاده از مطالب دیگران به هر شکل (مستقیم، غیرمستقیم، گزارش‌گونه،...) و با هر هدف که انجام شده باشد، به منبع آن ارجاع داده شود. ارجاع دادن به منابع معتبر و دست اول علمی، در عین حال، اعتبار و وجهه علمی- تحقیقی هر پژوهش را افزایش می‌دهد و منابع دیگری را درباره موضوع مورد نظر به خواننده معرفی می‌کند.
در ایران، سالهاست که ارجاع دادن به منابع در پانویس (پاورقی) یا پی‌نویس (پایان هر فصل یا پایان کل فصول) انجام می‌گیرد و پیرو قوانین خاصی است؛ قوانینی که پس از سالها استفاده، هنوز هم یکدست و هماهنگ نشده‌اند. در کتابهای گوناگون آیین نگارش با شیوه‌های مختلف ارجاع مواجه می‌شویم. به عنوان نمونه چند مورد ذکر می‌شود:
- روش دکتر یاحقی و دکتر ناصح درکتاب «راهنمای نگارش و ویرایش» (صص92 تا 98):
نام مؤلف (نام کوچک و سپس نام خانوادگی)، عنوان کتاب، نام مصحح یا مترجم (نام کوچک و سپس نام خانوادگی)، مشخصات چاپ کتاب (تعداد مجلدات، نوبت چاپ، نام سلسله انتشارات داخل گیومه، نام ناشر، محل چاپ، تاریخ چاپ)، شماره جلد (اگر کتاب چند جلدی باشد)، شماره صفحه مورد نظر.
- روش دکتر غلامحسین‌زاده در کتاب «راهنمای ویرایش» (صص 87 تا 91):
نام مؤلف (نام خانوادگی و سپس نام کوچک)؛ نام اثر؛ شماره جلد و صفحه.
- روش آقای سمیعی (گیلانی) در کتاب «نگارش و ویرایش» (صص 240 تا 243):
(نام مؤلف، شماره صفحه)
- روش آقای فنایی و خانم سلامی در کتاب «رهنمودهایی برای ویرایش و نشر کتاب» (صص 85 تا 87):
نام مؤلف (نام کوچک و سپس نام خانوادگی). «عنوان اصلی (عنوان فرعی)». (محل چاپ: نام ناشر، سال چاپ). شماره صفحه.
می‌توان دهها کتاب آیین نگارش دیگر را نیز ورق زد و دهها شیوه جدید ارجاع را به این فهرست افزود. در مورد ارجاع به مقالات، نشریات و سایر منابع نیز وضع بر همین منوال است و نمی‌توان به روش واحدی دست یافت. گذشته از عدم وجود یک روش هماهنگ و پذیرفته شده– که همه مؤلفان از آن پیروی کنند– ارجاع در پی‌نویس و پانویس، دو مشکل اساسی دیگر نیز دارد: اول اینکه مراجعه پی‌درپی خواننده از متن به پایین صفحه یا پایان فصل، موجب آشفتگی تمرکز و حواس می‌گردد. دوم اینکه اکنون دیگر سالهاست که در جهان از ارجاع در پی‌نویس یا پانویس استفاده نمی‌شود و لذا محققان ایرانی نمی‌توانند– و نباید– در مقالاتی که برای کنگره‌ها و کنفرانسهای بین‌المللی ارسال می‌کنند، از این شیوه ارجاع استفاده نمایند.
با عنایت به این عوامل، یافتن شیوه‌ای ساده، یکدست و جهانی برای ارجاع به منابع و مآخذ، ضروری به نظر می‌رسد. برای این منظور روش ارجاعی که در کتاب Documenting Sources.MLA معرفی و در اغلب کشورها پذیرفته شده است، روش مناسبی است.
در این مقاله، در نظر است شیوه ارجاع به منابع گوناگون بر اساس کتابMLA (Modern Language Association) معرفی گردد. برخی مدخلها که دراصل متن از هم جدا و مستقل بوده‌اند، در هم ادغام شده‌اند و برخی دیگر از مدخلها که در فرهنگ ایرانی یا وضعیت چاپ و نشر فعلی فارسی نمونه‌های نادری دارند، در این مقاله نیامده‌اند. هدف نگارنده، ترجمه جزء به جزء متن اصلی MLA نبوده، بلکه هدف عمده، معرفی این شیوه بین‌المللی ارجاعات بوده است؛ لذا برای مزید فایده، مثالهای اصل کتاب به مثالهای فارسی تبدیل شده‌اند.
- کلیات:
الف) مواردی که ارجاع به منبع ضروری است:
1. نقل قول مستقیم (کلمه به کلمه) از نوشتهها یا سخنرانیهای دیگران و یا از منابع الکترونیکی. 2. نقل آزاد یا خلاصه‌برداری از نوشته‌های دیگران (اعم از اینکه چاپ شده یا به شیوه‌های دیگر مثلاً پست الکترونیکی منتشر شده باشد.) 3. اندیشه‌ها، عقاید، شروح یا تعابیر شخصی دیگران که ارائه شده و بسط یافته باشد. 4. داده‌ها و اطلاعاتی که شخص دیگری گردآوری یا معرفی کرده باشد. 5. اطلاعات و داده‌هایی که پذیرش عام ندارد یا محل نزاع و چون و چراست. 6. تصاویر، نمودارها، نقشه‌ها، نگاره‌ها، عکسها، نوارها، نرم‌افزارهای مادر، نمایشها، مصاحبه‌ها و منابعی از این دست.
ب) مواردی که ارجاع لازم نیست:
1. اندیشه ها، عقاید و تعابیری که از آنِ خودِ مؤلف است. 2. اطلاعات، داده‌ها و اندیشه‌هایی که در حکم «دانش عمومی» هستند، در اذهان عمومی وجود دارند یا اغلبِ مخاطبان عامی، آن را می‌دانند. مثلاً: «در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست.» (که نیازی نیست حتماً ذکر شود: مصرعی است از غزل 72 دیوان حافظ بر اساس تصحیح غنی- قزوینی با مطلع بحری است بحر عشق که...)
پ) به کار گیری نشانه‌ها:
«او {تودورف} در مقاله‌ای تحت عنوان ”تعریف شعرشناسی“ می‌نویسد: ’هدف شعرشناسی، خود اثر ادبی نیست. شعرشناسی در پی ویژگیهای گفتمانی بخصوص یعنی گفتمان ادبی است.‘»(سجودی78) 1. در ارجاع به شیوه MLA نشانه‌گذاری و استفاده از علائم اختصاری به حداقل می‌رسد؛ یعنی از به‌کارگیری حروف و علامتهای قابل حذف پرهیز می‌شود. به طور مثال، میان نام مؤلف و شماره صفحه از ویرگول، نقطه یا هیچ علامت دیگری استفاده نمی‌شود یا برای مشخص کردن شماره صفحه، از علامت «ص» یا «صص» (و در انگلیسی P. یا PP.) پرهیز می‌شود. 2. در نقل قولهای اصلی از علامت نقل قول دوبل «» و در نقل قولهای فرعی (داخل نقل قول اصلی) از علامت نقل قول ساده ’‘ استفاده می‌شود. مثال (1):
ت) انواع استشهاد و ارجاع:
اصولاً استشهاد از منابع به سه شیوه صورت می‌گیرد:
1. استشهاد کلی (general reference): مقصود استشهاد از کل اندیشه یا مطلب عرضه‌شده در یک کتاب یا مقاله است. در استشهاد کلی از یک یا چند صفحه مشخص استفاده نمی‌شود؛ بلکه اندیشه کلی متن بازگو می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد. در چنین مواردی به کل اثر و بدون ذکر شماره صفحه ارجاع داده می‌شود. 2. استشهاد خاص (spesific reference): مقصود استشهاد از مطلب ذکرشده در یک یا چند صفحه معین است. در چنین مواردی ذکر شماره صفحه نیز ضروری است. 1. استشهاد اطلاع‌رسان (informational reference): گاه مطالب یک کتاب یا مقاله به نوعی در ارتباط با پژوهش است اما به تشخیص مؤلف، نقل قول آن مطالب در خلال متن، موجب آشفتگی و گسستگی می‌شود و یا فقط برای برخی از خوانندگان مفید است. اگر درجه فایده و اعتبار چنین مطالبی آنقدر زیاد باشد که نتوان از آن چشم‌پوشی کرد، باید در محل موردنظر (که مطالب مربوط به آن است) بالای خط کرسی شماره‌ای گذاشت و در پایان متن– پیش از فهرست منابع– در صفحه‌ای با عنوان «یادداشتها» آن شماره را تکرار کرد و مطالب موردنظر را نقل نمود. بدیهی است تعداد چنین یادداشتها و استشهاداتی در هر متن، خیلی زیاد نخواهد بود.
ث) شیوه ارجاع بر اساس MLA:
در این روش به جای هرگونه پانویس یا پی‌نویس، ارجاعات در درون متن (اغلب داخل پرانتز و به مختصرترین شکل ممکن) قرار می‌گیرند و در پایان متن، فهرست کاملی از کلیه منابع و اطلاعات کتابشناسی آنان ارائه می‌شود. جزئیات اینگونه ارجاع در پی با مثالهایی شرح داده می‌شود.
- ارجاعات معترضه (داخل پرانتز- داخل متن):
در این شیوه نام مؤلف و شماره صفحه مطلبی که نقل شده است، پس از اتمام نقل قول یا در مواضع مکث و درنگ طبیعی جمله‌ها در داخل پرانتز ذکر می‌گردد. بدیهی است اطلاعات کامل کتابشناسی این منبع در پایان کتاب یا مقاله ارائه شده است. عموماً ارجاعات معترضه در نقل قولها، توضیح و تفسیرها یا خلاصه‌برداری‌ها استفاده می‌شود. مثال(2):
«اندک اندک، کلیت معشوق در شعرهای غنایی– که یکی از خصوصیات شعر کلاسیک ما بود– خیلی کمتر می‌شود.»(شفیعی کدکنی62)
چنانکه دیده می‌شود هم نام مؤلف و هم شماره صفحه بدون هیچ فاصله یا علامت جداکننده‌ای داخل پرانتز قرار گرفته‌اند. (برای مواردی که از دو یا چند کتاب از یک مؤلف در پژوهش استفاده شده است، نگ. مدخل ج، ش6)
گاهی اوقات، نام مؤلف در خلال متن ذکر می‌شود. در چنین مواردی به تکرار نام مؤلف در پرانتز نیازی نیست. مثال(3):
به گفته‌ی شفیعی کدکنی «اندک اندک، کلیت معشوق در شعرهای غنایی... خیلی کمتر می‌شود.»(62)
در این موارد، فقط شماره صفحه داخل پرانتز قرار می‌گیرد؛ زیرا نام نویسنده قبلاً در متن یاد شده است.
ج) جزئیات ارجاعات معترضه (ارجاعات داخل پرانتز- داخل متن):
ارجاع درون‌متنی(معترضه) به شیوه MLA نسبت به تعداد نویسندگان، تعداد مجلدات اثر و تعداد منابعی که به آنها ارجاع داده می‌شود، اندکی متفاوت است:
1. اثر با یک مؤلف:
در ارجاع به کتابی که فقط یک نویسنده دارد، نام خانوادگی مؤلف و شماره صفحه مورد نظر داخل پرانتز یادداشت می‌شود.(در صورتی‌که نام مؤلف در خلال متن آمده باشد، درون پرانتز فقط شماره صفحه نوشته می‌شود و در صورتی‌که استشهاد از نوع استشهاد عمومی باشد، نام مؤلف داخل پرانتز یا در خلال متن کافی است و به شماره صفحه نیازی نیست.)(مثالهای2و3)
2. اثر با دو یا سه مؤلف:
اگر کتاب دو مؤلف دارد، میان نام خانوادگی مؤلفان «و» گذاشته می‌شود و اگر سه مؤلف دارد، میان نام خانوادگی مؤلف اول و دوم «ویرگول» و میان نام خانوادگی مؤلف دوم و سوم «و» گذاشته می‌شود. میان نام آخرین مؤلف و شماره صفحه، ویرگول یا هیچ نشانه دیگری لازم نیست. مثال(4):
«عمل خواننده در ارتباط و در رویارویی با متن، در چارچوب اقتداری شکل می‌گیرد که هویت و ایدئولوژی وی آن را رقم می‌زند.» (مهاجر و نبوی 145)
در چنین مواردی هم ممکن است نام مؤلفان در خلال متن بیاید و در این صورت در ارجاع معترضه فقط شماره صفحه ذکر می‌شود. مثال(5):
همچنان‌که مهاجر و نبوی گفته‌اند: «عمل خواننده در ارتباط و در رویارویی...» (145)
3. اثر با بیش از سه مؤلف:
در ارجاع به اثری که بیش از سه مؤلف دارد، نام خانوادگی نخستین مؤلف نوشته می‌شود و به جای نام سایرین از عبارتِ «و همکاران» (در انگلیسی: et al.) استفاده می‌شود. میان این عبارت و شماره صفحه به ویرگول نیازی نیست. مثال(6):
«در نوشته‌های تحقیقی و علمی و استدلالی، اساس کار بر پایه منطق و برهان استوار است نه تخیل و عاطفه. رهنمون این نوع نوشته، عقل و فکر است نه ذوق و احساس.»(احمدی گیوی و همکاران73)
در این مورد نیز ممکن است نام مؤلفان در خلال متن بیاید. مثال(7):
چنانکه احمدی گیوی و همکاران یادآور شده‌اند «در نوشته‌های تحقیقی...»(73)
نکته: اگر در فهرست منابع که در پایان متن قرار می‌گیرد، به جای عبارتِ «و همکاران» نام تمامی مؤلفان نوشته شده باشد، در ارجاع درون متنی نیز باید نام تمامی آنان ذکر شود. مثال(8):
«در نوشته‌های تحقیقی و علمی و...» (احمدی گیوی، حاکمی، شکری و طباطبایی اردکانی73)
4. اثر با گروه مؤلفان:
اگر یک سازمان یا مؤسسه به عنوان تهیه کننده یا مؤلف اثر معرفی شده است، در ارجاع نیز باید نام آن سازمان به عنوان مؤلف ذکر شود. اگر نام سازمان یا مؤسسه مؤلف، طولانی است، می‌توان از مختصر آن استفاده کرد. در چنین مواردی برای جلوگیری از طولانی شدن پرانتز ارجاع– که اغلب موجب آشفتگی متن می‌شود– بهتر است نام آن سازمان در خلال متن ذکر گردد. مثال(9):
«خط فارسی نباید تابع خطوط دیگر باشد و لزوماً و همواره از خط عربی تبعیت کند. البته در نقل آیات و عبارتهای قرآن کریم، رسم‌الخط قرآنی رعایت خواهد شد.» (فرهنگستان زبان و ادب فارسی9)
چنانکه گفته شد می‌توان از نام مختصر نیز استفاده کرد (فرهنگستان زبان9) و یا در خلال متن. مثال(10):
بر طبق مصوبه فرهنگستان زبان «خط فارسی نباید تابع خطوط دیگر...»(9)
5. اثری که نام مؤلفش ذکر نشده:
وقتی یک اثر فاقد نام نویسنده است، در ارجاع، از عنوان کتاب (و اگر طولانی است از کوتاه شده آن) استفاده می‌شود. عنوان اختصاری کتاب باید دقیقاً با همان کلمه‌ای آغاز شود که در فهرست منابع پایان متن، تنظیم الفبایی شده است. مثال(11):
«ویراستار موظف است در تغییراتی که در متن اعمال می‌کند، نظر مؤلف را جلب نماید.» (وظایف ویراستار فنی و ارتباط با مؤلف25) [این مثال فرضی است و چنین کتابی وجود ندارد.]
چنانکه گفته شد می‌توان نام کتاب را مختصر کرد (وظایف ویراستار). بدیهی است در فهرست منابع پایان متن، چنین کتابی در ردیف حرف «واو» قابل جستجو است.
6. بیش از یک اثر از یک مؤلف:
اگر در فهرست منابع، بیش از یک اثر از یک مؤلف وجود دارد، در ارجاعات درون‌متنی برای تمیز دادن آثار از هم، علاوه بر نام خانوادگی مؤلف، باید عنوان اثر را (و اگر طولانی است مختصر آن را) نیز ذکر کرد. میان نام مؤلف و عنوان کتاب– کامل یا مختصر– ویرگول گذاشته می‌شود اما میان نام اثر و شماره صفحه به هیچ نشانه‌ای نیاز نیست. مثال(12):
«ردیف یکی از ویژگیهای شعر پارسی است که در ادب هیچ زبانی، تا آنجا که آگاهی داریم به وسعت شعر پارسی نیست.» (شفیعی کدکنی، صور خیال در شعر فارسی221)
و یا کوتاه شده آن: (شفیعی کدکنی، صور خیال221) و این در صورتی است که کتاب یا کتابهای دیگر آن مؤلف (مثلاً موسیقی شعر، ادوار شعر فارسی و...) نیز در فهرست منابع درج شده باشند.
7. نویسندگانی با نام خانوادگی مشابه:
وقتی نویسنده دو یا بیش از دو منبع با یکدیگر تشابه نام خانوادگی داشته باشند، برای مشخص شدن هویت خاص هر مؤلف، حرف اول نام کوچک آنان– و اگر لازم باشد، نام کوچک آنان را به طور کامل– ذکر می‌کنیم. مثال(13):
«افلاطون، بیشتر، شعر و ادب را از دیدگاه اخلاق می‌بیند و انتقادات او درباره شعر، سرشار از طنز و هجو است.»(م. ذوالفقاری18)
و این در صورتی است که در فهرست منابع، به جز محسن ذوالفقاری، از(مثلاً) حسن ذوالفقاری نیز کتابی درج شده باشد.
8. آثاری که در منبعی دیگر از آنها نقل قول شده است:
وقتی در پژوهش، از کتابی استفاده می‌شود که از منابع و آثار دیگر نقل قول و استشهاد کرده است، به هنگام استفاده از چنین مطالبی حتماً باید به منبع واسطه نیز اشاره شود. برای این منظور از عبارتِ «نقل شده در...» (در انگلیسی qtd. In) استفاده می‌شود. در این حالت در فهرست منابع نام کتاب واسطه ذکر می‌شود؛ زیرا کتاب اصلی بواقع جزء منابع محقق نبوده است.
9. آثار چند جلدی:
اگر اثری که از آن استشهاد می‌شود، چند جلدی است، در ارجاع درون‌متنی پس از نام مؤلف، شماره جلد نوشته می‌شود. پس از آن علامت دونقطه گذاشته شده، در پی آن شماره صفحه ذکر می‌گردد. مثلاً: (صفا120:3) که یعنی صفحه 120 از جلد سوم کتاب دکتر صفا. اگر استشهاد از نوع عمومی باشد (یعنی شماره صفحه نداشته باشد) پس از نام مؤلف ویرگول گذاشته شده، با علامت «ج» (در انگلیسی Vol.) شماره جلد مشخص می‌شود: (صفا،ج3).
10. آثار ادبی:
آثار ادبی عموماً با چاپها و ویرایشهای متفاوت در دستند. برای اینکه خواننده به راحتی بتواند به مأخذ مورد نظر دست یابد، باید جزئی‌ترین اطلاعات نیز ارائه شوند. برای این منظور پس از شماره صفحه، نقطه بند(؛) گذاشته شده، و سپس شماره بخش نوشته می‌شود. (در انگلیسی از علامت pt. استفاده می‌شود.) بعد از آن ویرگول گذاشته، شماره فصل درج می‌گردد. (در انگلیسی ch.) مثلاً: (386؛ بخش3، فصل2) شماره پاراگراف و شماره بیت نیز در همین قاعده می‌گنجد. در مورد نمایشنامه، شماره پرده، صحنه و احیاناً شماره سطر هم نوشته می‌شود.
11. ارجاع به دو یا بیش از دو منبع:
وقتی در یک ارجاع معترضه به بیش از یک منبع ارجاع داده می‌شود، منابع باید با نقطه بند(؛) از یکدیگر مجزا شوند. مثال(14):
یکی از موارد کاربرد نقطه، پس از حروفی است که به صورت نشانه اختصاری به کار رفته‌اند. (یاحقی63؛ غلامحسین‌زاده43)
چ) فهرست منابع:
فهرست منابع، دقیقاً پس از آخرین صفحه تحقیق قرار می‌گیرد و جزئیات اطلاعات کتابشناسی آثار مورد استفاده محقق را به خواننده معرفی می‌کند. گاهی برخی از محققان به جای فهرست منابع، فهرست «مراجع» یا «کتابنامه» (work consulted) تهیه می‌کنند. مقصود از آن فهرست کلیه کتابهایی است که به نوعی در ارتباط با موضوع پژوهش است و محقق آنها را شناسایی کرده است، ولو اینکه مستقیماً از همه آنها استفاده یا استشهاد نکرده باشد. (شاید بتوان این فهرست را «فهرست آثار دیده شده» نیز نامید.) این فهرست نشان می‌دهد که پژوهش از وسعت نظر برخوردار است و مبتنی بر پژوهشهای پیشین می‌باشد.
فهرست منابع و مراجع بر اساس نام خانوادگی مؤلفان تنظیم الفبایی می‌شود. آثاری که نام خانوادگی مؤلف آنها مشابه است، بر اساس تقدم و تأخر نخستین حرف نام کوچک مؤلف تنظیم می‌شوند. آثاری که فاقد نام مؤلف هستند نیز بر اساس نخستین حرف از عنوان، الفبایی می‌شوند. 1. کلیات:
نکته: در تنظیم الفبایی آثار در زبان انگلیسی حروفِ a، an، the و در زبان عربی «ال» نادیده گرفته شده، کلمه بر اساس حرف بعدی تنظیم می‌شود. مثلاً کتابِ A Glossary of... در ردیف حرف G و کتاب «المتنبی» در ردیف حرف «م» قرار می‌گیرد.
2. شیوه ثبت کتابها و آثاری که کتاب تلقی می‌شوند:
قاعده کلی:
نویسنده (نویسندگان) . عنوان کتاب. محل چاپ:
نام ناشر، سال چاپ.
(پس از نویسنده، نقطه و فاصله؛ پس از عنوان کتاب، نقطه و فاصله؛ پس از محل چاپ، دو نقطه و فاصله؛ پیش از نام ناشر، حدود یک سانتیمتر تو رفتگی، ویرگول و فاصله؛ پس از سال چاپ، نقطه گذاشته می‌شود.)
الف) مؤلف (مؤلفان):
ابتدا نام خانوادگی و سپس نام کوچک نوشته می‌شود. (نام کوچک مؤلف به طور کامل ذکر می‌شود، مگر اینکه خود مؤلف در کتاب از نام مخفف استفاده کرده باشد؛ مثلاً در صفحه عنوان کتاب به جای سیروس شمیسا نوشته شده باشد: س. شمیسا.) عناوین و القاب مانند دکتر، مهندس، آیت‌الله، حجةالإسلام و... در هنگام تنظیم کتابنامه حذف می‌شوند.
اگر کتاب دارای دو یا سه مؤلف است، نام مؤلف دوم و سوم به ترتیب نام کوچک و نام خانوادگی (با همان تقدم و تأخری که در صفحه عنوان کتاب آمده است) ذکر شده، با ویرگول از هم جدا می‌شوند.
ب) عنوان کتاب:
عنوان کتاب اعم از عنوان اصلی و احیاناً عنوان فرعی است. اگر کتاب دارای عنوان فرعی باشد، پس از عنوان اصلی علامت دو نقطه(:) گذاشته شده، عنوان فرعی پس از آن ذکر می‌گردد. (به جز وقتی که عنوان اصلی با علامت پرسش، علامت عاطفی یا نیم‌خط پایان یافته باشد، که در این صورت دو نقطه گذاشته نمی‌شود.) زیرِ عنوان اصلی خط کشیده می‌شود (در انگلیسی کلمات اصلی عنوان با حروف بزرگ نوشته می‌شود.) در انتهای عنوان و پس از اتمام خط نقطه گذاشته می‌شود، مگر اینکه خود عنوان با یکی دیگر از علائمِ نشانه‌گذاری پایان گرفته باشد.) باید توجه داشت که خطِ زیر عنوان، پیش از نشانه پایانی به اتمام می‌رسد و تا زیر نشانه پیش نمی‌آید.
پ) اطلاعات نشر:
پس از عنوان کتاب، اطلاعات نشر قید می‌گردد. ابتدا محل نشر (یعنی شهری که کتاب در آنجا چاپ شده)، سپس علامت دو نقطه و بعد یک فاصله گذاشته می‌شود. (اگر محل چاپ کشور دیگری است و ممکن است برای خواننده ناآشنا باشد، پس از نام شهر، نام کشور نیز ذکر می‌گردد.) اگر بیش از یک محل چاپ در کتاب معرفی شده، اغلب فقط اولی برگزیده و نوشته می‌شود و پس از آن علامت نقطه به کار می‌رود. برای معرفی ناشر، فقط ضروری‌ترین اطلاعات و به مختصرترین شکل، ارائه می‌شود. (مثلاً نوشتن «مؤسسه انتشاراتی...» ضرورتی ندارد.) در مورد ناشران دانشـگاهی، نوشتن نام دانشگاه نیز لازم است. (در انگلیسی از علامت اخــتصاری U مخفـف University و P مخفـف Peress استفاده می‌شود(مثلاً: U of chicago P.). اگر برخی از اطلاعات نشر، نامشخص است از علامتهای اختصاری به این شرح استفاده می‌شود: [بی‌جا]: بدون محل چاپ، [بی‌نا]: بدون نام ناشر، [بی‌تا]: بدون تاریخ چاپ.
(در انگلیسی از n.p.(no place) یا (no publisher) و n.d.(no date) استفاده می‌شود.)
جزئیات روش تهیه فهرست منابع:
- کتابها:
1. کتاب با یک نویسنده: مثال (15):
سجودی، فرزان. نشانه شناسی کاربردی. تهران: قصه،1382.
2. کتاب با دو یا سه نویسنده: نام مؤلفان دوم وسوم به همان ترتیبی که در صفحه عنوان کتاب آمده، نوشته می‌شود. برای جدا کردن نامها از ویرگول استفاده می‌شود و در پایان آنها نقطه گذارده می‌شود. میان نام دوم و سوم «و» به کار می‌رود. مثال(16):
مهاجر، مهران و محمد نبوی. به سوی زبانشناسی شعر. تهران: مرکز، 1376.
3. کتاب با چهار مؤلف یا بیشتر: نام مؤلف اول نوشته شده، به جای سایر نامها از عبارت « و همکاران» (در انگلیسی et al. ) استفاده می‌شود. مثال(17):
احمدی گیوی، حسن، و همکاران. زبان و نگارش فارسی. تهران: سمت، 1369.
اگر به جای عبارت «و همکاران» کلیه نامها ذکر شده باشد، در ارجاعات درون متن نیز باید همه نامها ذکر شود.
4. کتاب با گروه مؤلفان: اگر یک مؤسسه یا ارگان تألیف کتاب را به عهده داشته باشد، نام آن مؤسسه به جای نام مؤلف قرار می‌گیرد و تنظیم الفبایی هم بر اساس حرف نخست همان مؤسسه صورت می‌پذیرد. اگر آن مؤسسه علاوه بر تألیف، کار نشر رانیز به عهده داشته باشد، نام آن مؤسسه بار دیگر در مقام ناشر تکرار خواهد شد. در این موارد می‌توان از نام کوتاه شده نیز استفاده کرد. مثال(18):
فرهنگستان زبان و ادب فارسی. دستور خط فارسی. تهران: فرهنگستان زبان، 1382.
5. کتاب بدون نام مؤلف: چنین کتابی بر اساس اولین کلمه اصلی عنوان کتاب تنظیم الفبایی می‌شود. مثال(19):
راهنمای نویسندگان. آکسفورد: بالکوِل، 1985.
6. بیش از یک کتاب از یک مؤلف: اگر نام چند کتاب از یک مؤلف در فهرست منابع جای می‌گیرد، ترتیب توالی آنان بر اساس نخستین کلمه اصلی عنوان آنهاست. در چنین مواردی در اولین اثر، نام مؤلف به طور کامل نوشته می‌شود و در آثار بعدی به جای آن سه نیم خط (hyphen) گذاشته می‌شود. پس از نیم خطها یک نقطه و یک فاصله گذاشته می‌شود و سپس عنوان کتاب و سایر اطلاعات طبق قاعده نوشته می‌شود. مثال(20):
شفیعی کدکنی، محمد رضا. ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. تهران: سخن، 1380.
ـ ـ ـ. صور خیال در شعر فارسی: تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر فارسی. تهران: آگاه، 1375.
نکته: باید توجه داشت این قاعده فقط وقتی به کار می‌رود که نام مؤلفِ کتابها دقیقاً یکی باشد. مثلاً اگر نویسنده ای کتاب اول را به تنهایی نوشته اما در کتاب دوم او یکی از چند مؤلف است، دیگر نمی توان از ین قاعده استفاده کرد و باید نام تمام مؤلفان را به طور کامل نوشت.
7.کتاب با گردآورنده یا ویراستار: اگر کتابِ مورد نظر مجموعه ای از مطالب گردآوری شده است (و به جای مؤلف، گردآورنده یا ویراستار دارد) مدخل با نام گردآورنده یا ویراستار آغاز می‌شود؛ با این تفاوت که بعد از نام، سِمَت او مشخص می‌گردد. مثال(21):
بهشتی شیرازی، سید احمد، گردآورنده. رباعی نامه: گزیده رباعیات از رودکی سمرقندی تا امروز. تهران: روزنه،1372.
اگر گردآورندگان یا ویراستاران، بیش از یک نفر باشند، از قاعده‌های شماره 2و 3 همین بخش استفاده می‌شود.
8. کتاب با مؤلف، مترجم و ویراستار: مثال(22):
اسکلتن، رابین. حکایت شعر. ترجمه مهرانگیز اوحدی. ویرایش اصغر دادبه. تهران: میترا، 1375.
9. کتاب با ویرایش مجدد: پس از عنوان کتاب، علامت نقطه گذاشته می‌شود و پس از آن شماره ویرایش نوشته می‌شود. مثال(23):
یاحقی، محمد جعفر و محمد مهدی ناصح. راهنمای نگارش و ویرایش. ویرایش دوم. مشهد: آستان قدس رضوی، 1377.
10. یک یا چند جلد از یک کتاب چند جلدی: پس از عنوان کتاب یا بعد از نام مترجم یا ویراستار تعداد کل مجلدات نوشته می‌شود.(در ارجاع درون متنی فقط شماره آن جلدی که از آن استشهاد شده است ذکر می‌شود.) اگر تمام استشهادات در طول متن فقط از چند جلد بخصوص است و نه از کل مجموعه، می‌توان در فهرست منابع فقط آن شماره ها را ذکر کرد. مثال(24):
صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران. ج3. تهران: فردوس،1372. 5 جلد در 8 مجلد.
11. مجموعه (سری) کتابها: پس از عنوان، نام مجموعه وشماره اختصاصی آن اثر ذکر می‌شود. مثال(25):
تهامی نژاد، محمد. سینمای ایران. مجموعه از ایران چه
می دانم. 12. تهران: دفتر پژوههای فرهنگی، 1380.
12. جُنگها، گلچین‌ها و مجموعه مقالات: نام گردآورنده یا ویراستار به جای نام مؤلف نوشته می‌شود و پس از ویرگول، سِمَت او مشخص می‌گردد. مثال(26):
رادفر، ابولقاسم، گردآورنده. خلاصه مقاله‌های نخستین گردهمایی پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی. تهران: مرکز بین‌المللی تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی، 1380.
اگر در پژوهش، فقط از بخشی از جُنگ، گلچین یا مجموعه مقالات استفاده شده باشد، عنوان بخش مورد استفاده در گیومه قرار می‌گیرد. در انتهای مدخل، شماره صفحه یا صفحات مربوط به این بخش ذکر می‌گردد. مثال(27):
تجلیل، جلیل. «صورتگری فردوسی.» مجموعه مقالاتِ کنگره فردوسی: نمیرم از این پس که من زنده ام. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1374. 313 تا 323.
13. کتابی که در عنوان آن، عنوان کتاب دیگری درج شده است: هنگامی که عنوان یک کتاب، حاوی عنوان کتاب دیگری است، زیر عنوان کتاب دوم، خط کشیده نمی‌شود مگر اینکه این عنوان دوم داخل گیومه قرار گرفته باشد و در واقع بخشی از عنوان اصلی محسوب گردد. مثال(28):
شمیسا، سیروس. داستان یک روح: تأملی در بوف کور. تهران: فردوس، 1372.
- رسالات:
14. جزوه: جزوه عموماً در حکم کتاب تلقی می‌شود. اگر نام مؤلف، ناشر یا تاریخ چاپ نامشخص است، از همان مقدار اطلاعات موجود برای معرفی استفاده می‌شود. مثلاً مدخل با عنوان جزوه آغاز می‌شود و بر اساس اولین کلمه اصلی آن هم الفبایی می‌شود. مثال(29):
ایران زاده، نعمت الله. درآمدی بر کلام اسلامی. تهران: دانشکده ادبیات علامه طباطبایی، 1381.
15. رساله‌ها و پایان نامه‌های منتشر شده: رساله‌های منتشر شده نیز در حکم کتابند و همچون کتاب، زیر عنوان آنها خط کشیده می‌شود. با این تفاوت که باید هویت آن (رساله) مشخص شود. (در انگلیسی از علامت اختصاریDiss. مخفف Dissertation استفاده می‌شود.) مثال(30):
عبداللهیان، حمید. شخصیت و شخصیت پردازی در داستان معاصر. رساله. تهران: نشر آن، 1381.
16. رساله ها و پایان نامه‌های منتشر نشده: در چنین مواردی زیر عنوان خط کشیده نمی شود؛ بلکه عنوان داخل گیومه قرار می‌گیرد و هویت آن نیز (رساله یا پایان نامه) مشخص می‌گردد. ( در انگلیسی علامت اختصاری Diss. به کار می‌رود.) بعد از آن باید نام دانشگاه و تاریخ دفاع از آن رساله درج گردد. مثال (31):
شریف نسب، هومن. « ایجاد نرم افزار سیستم خبره برای انتخاب ادوات خاک ورزی». رساله. دانشگاه تهران، 1382.
17. چکیده کنفرانسها و کنگره‌ها(2): کنفرانسها بر اساس عنوان آنها تنظیم الفبایی می‌شوند (مگر اینکه نام ویراستار مجموعه ذکر شده باشد.) پس از عنوان، باید هویت متن (چکیده مقالات ارائه شده در کنفرانس) معین گردد. (در انگلیسی از علامت اختصاری proc. استفاده می‌شود. سپس جزئیات کنفرانس شامل نام و تاریخ برگزاری درج می‌شود. مثال(32):
خلاصه مقالات دومین کنفرانس زبانشناسی نظری و کاربردی . 18 تا 20 فروردین 1371،دانشگاه علامه طباطبایی.
1. مقالات:
قاعده کلی:
نویسنده(نویسندگان). «عنوان مقاله.» عنوان مجموعه.
شماره جلد (سال انتشار): شماره صفحه.
(بعد از نویسنده، نقطه و بعد از نقطه فاصله؛ بعد از عنوان مقاله نقطه، و بعد از بستن گیومه فاصله؛ بعد از عنوان مجموعه، فاصله؛ قبل از شماره‌ی جلد، حدود یک سانیتیمتر تورفتگی؛ بعد از سال انتشار، فاصله و دو نقطه و فاصله؛ بعد از شماره‌ی صفحه، فاصله و نقطه گذاشته می‌شود.)
مثال (33):
صراف، غلامرضا. «نفس کشیدن با دهان پلنگ.» کتاب ماه ادبیات و فلسفه .
ش63(1381): 108-111.
الف) مؤلف (مؤلفان):
ابتدا نام خانوادگی و سپس نام کوچک مؤلف نوشته می‌شود. اگر مقاله یا قطعه برگزیده بیش از یک مؤلف دارد، مؤلفان بعدی به ترتیب نام و نام خانوادگی نوشته می‌شوند. نامها با ویرگول و دو نام آخر با «و» از هم جدا می‌شوند.
ب) عنوان مقاله:
عنوان کامل مقاله داخل گیومه نقل شده، در پایان آن نقطه گذاشته می‌شود. (مگر اینکه عنوان با علامت سؤال یا نشانه عاطفی پایان یافته باشد.)
پ) عنوان روزنامه،مجله، نشریات ادواری و ...:
زیر عنوان خط کشیده می‌شود و پس از اتمام خط، نقطه گذاشته می‌شود. (در انگلیسی اگر این عناوین با A، An یا The آغاز شده باشند، زیر این حروف خط کشیده نمی شود.)
ت) اطلاعات نشر:
ابتدا شماره جلد یا شماره انتشار داخل پرانتز قرار می‌گیرد. در پی آن شماره صفحات کل مقاله یا شماره صفحات بخش مورد نظر درج می‌شود. (در انگلیسی گاهی شماره نشریات با ارقام رومی مشخص می‌شود. در چنین مواردی باید به جای آنها از اعداد معمولی استفاده کرد.) شماره صفحه پس از علامت دو نقطه قرار می‌گیرد.
18. نشریاتی با شماره صفحه مسلسل: گاهی برخی از نشریات ادواری (عموماً فصلنامه ها) شماره‌های متوالی خود را در هر سال، پی در پی شماره صفحه می‌زنند. (مثلاً اگر شماره 1 نشریه در صفحه 200 به پایان رسد، شماره 2 از صفحه 201 آغاز می‌شود.) در ارجاع به مقالات چنین نشریاتی، شماره صفحات مورد نظر دقیقاً به همان شکلی که در متن درج شده است نوشته می‌شود. بدیهی است در چنین مواردی ممکن است نشریه مورد استفاده محقق مثلاً 200 صفحه بیشتر نداشته باشد اما از صفحه 465 آن مطلبی نقل گردیده باشد. (این نوع صفحه گذاری در نشریات ایران نادر است.)
19. مقاله از هفته‌نامه‌ها و دو هفته‌نامه‌ها: اساساً مجلات عامه‌پسند، با نشریات دانشگاهی و تخصصی متفاوتند. در این مجله‌ها به جای جلد و شماره انتشار، تاریخ آنها ذکر می‌شود. (روز، ماه و سال) شماره صفحات مقاله مورد نظر، بعد از علامت دو نقطه و در پی آن قرار می‌گیرد. اگر مطالب مورد نظر پی در پی و متوالی نیستند، می‌توان شماره اولین صفحه را نوشت و در پی آن علامت به اضافه (+) گذاشت. این علامت نشان می‌دهد که متن مورد استشهاد از این صفحه به بعد قرار دارد. مثال(34):
شرفشاهی، کامران. «گونه‌ای نو در ادبیات پایداری.» کتاب هفته. 25بهمن 19:1382.
(این مثال تعمداً از «کتاب هفته» برگزیده شد تا مشخص گردد که هفته نامه ها یا دو هفته نامه ها لزوماً نشریات عامه پسند نیستند و ممکن است تخصصی یا اطلاع رسان نیز باشند.)
20. مقاله از ماهنامه‌ها یا دو ماهانه‌ها: ثبت چنین نشریاتی همچون هفته‌نامه‌هاست. با این تفاوت که در ثبت تاریخ، روز ذکر نمی شود. مثال(35):
پرویزی، رسول. «قصه عینکم.» ماهنامه گل آقا. آبان 1375: 10-13.
21. مقاله از ماهتامه ها یا دو ماهانه ها بدون نام مؤلف: وقتی مقالات فاقد نام مؤلف هستند، مدخل با عنوان مقاله اغاز می‌شود. (هنگام الفبایی کردن چنین مدخلهایی در انگلیسی حروف A، An وThe و در عربی «ال» در نظر گرفته نمی شوند.) مثال(36):
«گروگان گیری در روسیه.» خانواده سبز. نوروز13:1382.
22. مقاله از روزنامه ها و خبرنامه‌های روزانه: مقالات روزنامه‌ها نیز همچون مقالات هفته نامه ها ثبت می‌شوند. (در انگلیسی حروف A، An وThe از آغاز نام روزنامه ها حذف می‌شود.) در مورد روزنامه‌های محلی، باید نام شهر پس از عنوان داخل قلاب ذکر گردد. (مگر اینکه نام شهر، جزئی از عنوان روزنامه باشد.) مثال(37):
بیات،علی. «آنفلوآنزای مرغی در خراسان وجود ندارد.» روزنامه خراسان 6اسفند 2:1382.
مثال(38):
«دندانپزشک خانواده.» خبرنامه بلوط سبز[ ویژه اکباتان، آپادانا، بیمه و صادقیه]. ش38: 11.
23. سر مقاله: اگر سرمقاله دارای نام مؤلف است، مدخل با نام مؤلف آغاز می‌شود و در غیر این صورت، عنوان سر مقاله در ابتدا قرار می‌گیرد.پس از عنوان باید حتماً هویت آن (سرمقاله) مشخص گردد. مثال(39):
مهدیزاده، محمدرضا. «بهترین الگو.»سرمقاله. روزهای زندگی.1شهریور1378: 4.
24. مصاحبه چاپ شده: باید دانست کسی که با او مصاحبه شده در حکم مؤلف است و نه مصاحبه‌گر. برای مصاحبه‌های بدون عنوان، از عنوان کلی «مصاحبه» استفاده می‌شود. در این صورت به جای عنوان، کلمه «مصاحبه» نوشته می‌شود (بدون گیومه و بدون اینکه زیر آن خط کشیده شود.) اگر مصاحبه عنوان داشته باشد، پس از نام شخص، عنوان داخل گیومه قرار می‌گیرد. مثال(40):
آتشی، منوچهر. «شاعر سرودخوان فردیت خویش است.» مصاحبه‌گر سایر محمدی. کتاب ماه ادبیات و فلسفه. 63(1381):4-13.
اگر مصاحبه چاپ نشده (و مثلاً از رادیو یا تلویزیون پخش شده است) تاریخ پخش آن، نام برنامه یا هر اطلاع دیگری که هویت قطعی آن را برای مخاطب مشخص کند، ضروری است. نوع مصاحبه نیز(تلفنی، حضوری، کتبی،...) باید مشخص شود.
25. نقد و نظر: مدخل با نام منتقد (یا صاحب نظر) آغاز می‌شود. پس از نام منتقد باید هویت مطلب (نقد و نظر) مشخص گردد. (در انگلیسی از علامت اختصاری Rev. مخفف Review استفاده می‌شود.) پس از عنوان،مؤلف اثر اصلی– که این نقد بر آن است– معرفی می‌شود. در مورد نقدی که بر یک نمایشنامه نوشته شده است، باید پس از عنوان، اطلاعاتی درباره عوامل تولید نمایش (مانند کارگردان، نام تئاتر و...) نیز ارائه شود. مثال(41):
شهسواری،محمدحسن. نقد. تزریق فردیت در میان هیاهو: نقد بر باد در یک خیابان مستقیم. نوشته کیارنگ علایی. کتاب ماه ادبیات و فلسفه. 65و66(1381-1382):134و135.
26. مقاله از دائره المعارف یا کتاب مرجع: ابتدا نام مؤلف و سپس عنوان نوشته می‌شود. بسیاری از کتابهای مرجع در هر مدخل از نام مختصر نویسنده استفاده می‌کنند و در ابتدا یا انتهای کتاب فهرستی از نام کامل مؤلفان مدخلها ارائه می‌نمایند. در این صورت نوشتن نام کامل نویسنده ضروری است.مثال(42):
میرهادی، توران. «ادبیات کودکان و نوجوانان.» فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. تهران: شورای کتاب کودک، 1376.ج2.
اگر نام نویسنده مدخل ذکر نشده باشد، مدخل با عنوان مقاله آغاز می‌شود. برای کتابهای مرجع ِ عام و لغت نامه ها، عموماً نیازی به ذکر نام ناشر نیست. اگر مدخلها تنظیم الفبایی دارند (که اغلب چنین است) حتی نوشتن شماره جلد هم ضروری نیست. مثال (43):
«ادبیات عامه پسند.» دانشنامه ادب فارسی. به سرپرستی حسن انوشه. تهران: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه، 1375.
27. مقدمه، پیشگفتار، درآمد (معرفی) و...: پس از ذکر نام نویسنده مقدمه باید هویت مطلب(مقدمه،پیشگفتار،درآمد یا...) مشخص گردد. سپس عنوان اثر نوشته می‌شود. پس از آن نام مؤلف اثر نوشته می‌شود و در پی آن اطلاعات نشر و شماره صفحه یا صفحات مورد نظر درج می‌گردد. مثال(44):
صادقی، قطب الدین. مقدمه. مقدمه‌ای بر شناخت ساختار نمایش. نوشته مالکولم کلسل. ترجمه حسن پارسایی. تهران: فرهنگ کاوش،1380. 126-130
28. چکیده رساله و پایان نامه: برای چنین مدخلی ابتدا نام نویسنده ذکر شده، سپس عنوان رساله داخل گیومه قرار می‌گیرد. بعد از آن باید هویت متن(رساله) مشخص گردد. (در انگلیسی از علامت اختصاری Diss. استفاده می‌شود.) بعد از آن نام مؤسسه یا دانشگاه و تاریخ دریافت مدرک درج می‌گردد. در انتها اطلاعات نشر مربوط به آن مجلد چکیده رسالات نوشته می‌شود. مثال(45):
چناری، عبدالامیر. «متناقض نمایی در غزلهای مولوی.» پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس،1374. چکیده پایان نامه‌های ایران. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، دوره4، ش2، تابستان1375. کد 04904.
29. نشریات دولتی و سازمانی: در چنین مواردی به جای نام مؤلف، نام سازمان یا مؤسسه تهیه کننده نوشته می‌شود و سایر اطلاعات ضروری که در پیدا کردن اصل منبع به مخاطب کمک کند، در پی آن ارائه می‌گردد. اگر مطلب، گزارش یک کنگره یا کنفرانس است باید هویت آن (کنگره یا کنفرانس) مشخص گردد. (ر انگلیسی از علامت اختصاری Cong. استفاده می‌شود.) بهتر است شماره بحث و شماره نشست یا جلسه نیز تعیین شود. سپس عنوان و مشخصات مجموعه ای که این گزارشها در آن درج شده است ارائه می‌گردد. مثال(46):
دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده ادبیات فارسی و زبانهای خارجی. مجموعه مقاله‌های پنجمین کنفرانس زبانشناسی.21-23 اسفند 1379. تهران: آرویج،1381.
مثال (47):
دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی. مجله تخصصی گروه زبان و ادبیات فارسی. دوره 2، ش 2، تابستان 1380.
30. نقشه یا نمودار: عنوان مطلب و هویت آن (نقشه یا نمودار) مشخص شده، اطلاعات نشر در پی آن درج می‌شود. مثال(48):
خاور میانه. نقشه. تهران: گنجینه، 1376.
31. تصویر، نقاشی، کاریکاتور، ...: نام عکاس، نقاش یا کاریکاتوریست و سپس عنوان اثر نوشته می‌شود. سپس هویت اثر (عکس، نقاشی،...) مشخص شده، اطلاعات نشر ارائه می‌گردد. مثال (49):
نوری نجفی، محسن. مجموعه کاریکاتور ندای سبز. کاریکاتور شماره 17. تهران: سازمان پارکها و فضای سبز،1370.
32. آگهی و تبلیغ: مدخل با موضوع آگهی آغاز می‌شود. (مثلاً فراورده، مؤسسه، سازمان،...) سپس هویت آن (آگهی) و پس از آن اطلاعات نشر عرضه می‌گردد. مثال(50):
کتاب عصر امام خمینی(ره): گزیده‌ای از بهترین عکسهای عکاسان خارجی و داخلی. مؤسسه انتشارات سوره وابسته به حوزه هنری. تبلیغ و آگهی فروش. فصلنامه شعر. ش23،تابستان1377.
33. ارزیابی و پرسشنامه: احتمالاً باید مدخل را با نام پرسشگر یا ارزیاب آغاز نمود. سپس عنوان پرسشنامه، محل و تاریخ انجام گرفتن آن ذکر می‌گردد. MLA در این مورد قاعده قطعی ارائه نکرده است. مثال(51):
سهرابی، منیره. میزان آشنایی معلمان مقاطع مختلف آموزش و پرورش تهران با روشهای آموزش رایانه ای.پرسشنامه. دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، زمستان 1382.
34. نامه: نویسنده نامه در حکم مؤلف است. تاریخ نامه یا شماره نامه در مجموعه ای که به چاپ رسیده است، به یافتن آن کمک می‌کند. نام ویراستار نیز مهم است زیرا مجموعه نامه ها اغلب فقط یک بار ویرایش می‌شوند. مثال (52):
یوشیج، نیما. نامه 18 از حرفهای همسایه. ویرایش سیروس طاهباز. تهران: دنیا، 1351. 41و42.
اگر نامه منتشر نشده است، باید کتابخانه یا محلی که این مجموعه نامه‌ها را بایگانی کرده است با مشخصات دقیق معرفی گردد. اگر نامه شماره مشخصه دارد، قبل از نام کتابخانه باید آن شماره را نیز ذکر نمود. مثال(53):
شهریار، محمد حسین. نامه‌های شهریار به فریدون مشیری.1329. کتابخانه شخصی خانواده مشیری.
35. کارهای صحنه‌ای ( نمایش، کنسرت، اپرا،...): در مورد کارهایی که بر روی صحنه به اجرا درمی‌آیند، مدخل با عنوان کار(نام نمایش یا کنسرت یا...) آغاز می‌شود و در پی آن نام نویسنده و کارگردان، نام تئاتر یا تالاری که کار در آن اجرا شده، نام شهر و تاریخ اجرا درج می‌گردد. نام بازیگران یا سایر افراد دخیل، فقط در صورتی ذکر می‌شود که به مقصود نویسنده کمک کند. مثال(54):
یوسف و زلیخا. نویسنده و کارگردان پری صابری. تهران، تالار وحدت. آبان و آذر1381.
36. سخنرانی: مدخل با نام سخنران آغاز می‌شود. عنوان سخنرانی، جزئیاتی درباره محفلی که این سخنرانی ارائه شده، گروهی که آن را حمایت کرده و زمان و مکان ارائه سخنرانی نیز باید قید گردد. مثال(55):
پاینده، حسین. « بررسی درآمدی تاریخی بر نظریه ادبی از افلاطون تا بارت اثر ریچارد هارلند.» هفتاد و هشتمین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه. خانه کتاب. 30دی ماه 1382.
2. منابع الکترونیکی و رسانه‌های ارتباط جمعی:
37. نشانی اینترنتی: URL باید به طور کامل و داخل ‹ › قرار گیرد. اگر این نشانی بیش از یک سطر است و ادامه آن در سطر بعد قرار می‌گیرد، در پایان هر سطر یک اسلش(/) گذاشته می‌شود. باید از گذاشتن نیم خط در پایان سطرها پرهیز نمود زیرا موجب تغییر نشانی می‌شود. اگر منبع اینترنتی دارای شماره صفحه نیز می‌باشد، باید به شماره صفحات مورد نظر نیز اشاره نمود. مثال(56):
پیام دکتر خالقی مطلق به انجمن دوستداران شاهنامه، Shahnameh Socity
38. فیلم و نوار ویدئویی: مدخلها بر اساس عنوان، الفبایی می‌شوند. نوشتن نام کارگردان اغلب ضروری است. اما نام بازیگران، تهیه کننده، نویسنده، موسیقی ساز و سایر عوامل تولید، فقط وقتی ضروری است که برای تعیین هویت فیلم یا برای بحث مورد نظرِ نویسنده، مفید باشد. نام مؤسسه پخش یا تهیه کننده فیلم، تاریخ و سایر اطلاعات لازم و مربوط نیز باید ذکر شود. مثال(57):
از کرخه تا راین. نویسنده و کارگردان ابراهیم حاتمی کیا. تولید و پخش سینا فیلم، 1372.
39. برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی: مدخل بر اساس عنوان برنامه الفبایی می‌شود. ابتدا نام برنامه، سپس نام نویسنده و کارگردان ذکر می‌شود. نام بازیگران و سایر عوامل دخیل در تولید فقط اگر مناسب و مربوط با بحث مورد نظرند، ذکر می‌گردند. مثال(58):
با کاروان شعر و موسیقی، نویسنده و کارگردان سید یوسف مناجاتی. کارشناس و مجری سهیل محمودی. شبکه دوم سیما، پنجشنبه 29خرداد 1382.
40. لوح فشرده(Cd)، نوار و ...: مدخل با عنوان نوار یا لوح فشرده آغاز می‌شود؛ مگر اینکه نام تهیه کننده، گوینده، آهنگ ساز، مدیر یا... مشخص باشد و نویسنده بر نام آنها تأکید داشته باشد؛ در این صورت مدخل با نام کسی که نویسنده بر نام او تأکید دارد آغاز می‌شود. زیرِ عنوان نوار یا لوح فشرده خط کشیده می‌شود و عنوان داخل گیومه قرار می‌گیرد به جز وقتی که عنوان، یکی از نت‌های موسیقی، شکل یا شماره باشد. پس از عنوان، اطلاعات عوامل دخیل در ضبط و توزیع نوار یا لوح فشرده ارائه می‌گردد. مثال(59):
بیات، بابک. «بن بست.». آوای باربد. موسیقی بی کلام. استودیو پاپ،1380.
مثال(60):
« درج 2.». کتابخانه الکترونیک شعر فارسی. مهر ارقام رایانه. لوح فشرده.
41. آثار هنری (نقاشی، حجم سازی، کاشیکاری، نگارگری احجام،...): در این موارد نام هنرمند، نام اثر و محل اثر ارائه می‌گردد. از آنجا که ممکن است موزه‌ها و گالری‌های همنام زیادی وجود داشته باشد، نام شهر نیز ذکر می‌گردد. مثال(61):
فرشچیان، محمود. امید(خواهد آمد). نقاشی.گالری فرشچیان. تهران.
42. اطلاعات online: کتابها و مقاله‌های online، کتابها و مقاله‌هایی هستند که به طور رایگان و برای استفاده عموم بر روی خطوط و شبکه‌های اینترنتی قرار داده می‌شوند. برای فهرست کردن چنین کتابهایی، باید نام مؤلف، عنوان کتاب، نام ویراستار، گردآورنده یا مترجم (اگر مفید و قابل استفاده باشد) ذکر گردد. اطلاعات مربوط به چاپ، نشر الکترونیکی، تاریخ و نشانی اینترنتی نیز باید قید شود. زیر عنوان کتاب و زیر عنوان مجموعه، خط کشیده می‌شود. در مورد مقاله‌های online، عنوان مقاله داخل گیومه قرار می‌گیرد و فقط زیر عنوان مجموعه‌ای که این مقاله در آن درج شده است، خط کشیده می‌شود. مثال (62):
سجودی، فرزان. «یاکوبسن یک فرمالیست تمام عیار است.» ایلنا.10/8/2003.‹ www.iranspiegel.de›
43. پست الکترونیکی و online posting: در این مورد نام مؤلف، عنوان و تاریخ ذکر می‌شود. در مورد online posting اگر ممکن باشد باید اطلاعات دیگری نیز به خواننده داده شود تا بتواند مستقیماً به آن دست یابد. (مثلاً نشانی وب سایت یا محل ذخیره آن را.)
