دربارهٔ ترکیبات عطفی اوستایی و سابقهٔ آنها

 در زبانهای هندی‌واروپایی ترکیباتی هست که به آنها ترکیبات عطفی (به قول دستوریان هند dvandva) می‌گویند. در عمدهٔ این ترکیبات، هر دو جزء ترکیب صرف مثنی دارد. به اینها

dual dvandva

می‌گویند. دانشمندانی مانند یاکوب واکرناگل و امیل بنونیست در این باره نوشته‌هایی دارند. چیزی از مطالب ایشان را که گاه بر سر درس اوستا بازگفته‌ام این جا برای کسانی که این نیمسال از درس و بحث ماندند تکرار می‌کنم.

 

۱. قواعد ترتیب اجزای این نوع ترکیبات:

 

الف. کلمهٔ کوتاهتر، یعنی دارای هجاهای کمتر، جزء اول است:

miþra-ahura, āpa-urvaire, aēþrya-aēþrapaiti.

ب. اگر شمار هجاها یکی باشد، آن کلمه که آغازیده به مصوت است جزء اول است:

aēsma-barsma, aspa-vīra, arzahi-savahi.

ج. اگر شمار هجاها یکی باشد و هر دو آغازیده به صامت، آن کلمه که به مصوت i یا u ختم شود مقدم است: 

pasu-vīra, fśaoni-vąþwa.

 

۲. بعضی از این ترکیبات میان اوستا و وید مشترکند و بعضی سابقهٔ قدیمتر دارند (گاه با اندک تغییراتی):

Ved. idhmābarhis, Av. aēsma-barsma

 

Umb. dupursus peturpursus, Ved. dvipādaś catuşpādah, Av. bizəngra-caþwarə.zəngra, bipaitištāna-caþwarə.paitištāna

یعنی "دوپا و چهارپا"؛

Lat. pecudesque uirosque, hominesque gregesque, Umb. veiropeque, Av. pasu-vīra

یعنی "چارپا و آدمی"؛

Av. aspa-vīra (cp. aspō.garəm nərgarəm and OP. huvaspā humartiyā), Lat. equis uiris(que)

یعنی "اسب و مرد، اسب و جنگاور؛ سوار و پیاده"؛

pasu + daitika (e.g. pasukanąm daitikanąm), Lat. ferae pecudes

یعنی "دد و دام"؛

Av. fšaoni-vąþwa, Lat. pecus + armentum, Gr. pōv + agelē 

مقصود رمه‌های چارپایان کوچک و بزرگ است. واستریوش، که نام طبقهٔ سوم جامعه است، مشتق است از

vāstryō fšuyant-

و این در زیرساخت خود یک "دوندوه" دارد.

 

به بعضی دوندوه‌های معروف مثل آسمان و زمین و خرداد و مرداد هم خوب است اشاره شود. خرداد و مرداد نظیر آسمانی یا ایزدیِ دوندوهٔ آب و گیاه است. از همین جا خواننده حتماً دریافته است که‌ این‌ نوع ترکیبات مرکبند از اجزایی که با هم متحدند یا ملازم همند یا جفت هم.

 

بعضی از این مشترکات هندی‌واروپایی معنایی است، بعضی لفظی و معنایی، هر دو؛ مثلاً اهل لغت به سرعت درمی‌یابند که pasu اوستایی، که هنوز هم در بعضی لهجه‌ها کاربرد دارد، و vīra اوستایی به معنای مرد و پهلوان در زبانهای معروف به ایتالیایی همریشه‌های دقیق دارد (به مثالهای بالا از لاتین و اومبریایی توجه فرمایند).

 

قواعد دوندوه در سنسکریت ویدی قدری پیچیده‌تر از اوستاست، ولی جای ذکر آنها در اینجا نیست. جز جلد مخصوص ترکیبات در دستور زبان هندی باستان  یاکوب واکرناگل، به این دو مقاله می‌توان رجوع کرد (در مقالهٔ اول جزئیات بیشتری دربارهٔ ترکیب "چارپا-آدمی" آمده است):

J. Wackernagel, Zum Dualdvandva, repr. in R. Schmitt (ed.), Indogrrmanische Dichtersprache; E. Benveniste, Sur quelques dvandvas avestiques,  BSOAS, 1936, pp. 405-409.

 

سید احدرضا قائم‌مقامی