ابن شهرآشوب و خطا در گزارش
ابن شهرآشوب از علمای نامدار قرن ششم است، و در بسیاری از جهات کم نظیر و بلکه بی نظیر است، از کثرت مشایخ گرفته، تا رشته هایی که او در آنها صاحب نظر است، و نیز سفرهایی که برای علم آوزی رفته، و تا کتابخانه غنی و گسترده اش1. و اگر از او چیزی جز کتاب مناقب آل أبی طالب او نبود، همین برای ارج نهادن به او در حوزه های شیعی کافی بود.
با این حال گاه آنچه در نقل های او دیده می‌شود خالی از سهو و خطا نیست؛ والعصمة لأهلها.
سزاوار نیست عیب اعلام و اجلای شیعه را به شماره بنشینیم، اما از آنجا که گاه تفرّدات او مورد توجه قرار می‌گیرد، مناسب است تا چندی از خطاهای مکتوبات او را (که چه بسا خطای نسخه برداران است نه خطای مؤلّف2) گوشزد کنیم.
نمونه اول:
مناقب آل أبی طالب: «أمالی الطوسی و القمی و مسند أبی الفتح الحفّار و ابن شبل الوکیل روى علی بن بلال عن الرّضا ع عن آبائه ع عن النّبی عن جبرئیل عن میکائیل عن إسرافیل ع عن اللوح عن القلم قال: یقول اللّه تعالى: ولایة علی بن أبی طالب حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی. قال الرضا: بشروطها و أنا من شروطها»3.
در مورد این نقل باید بگویم:
اولاً: این نقل در امالی طوسی (لا اقل در نسخه چاپی این کتاب) نیست.
ثانیاً: در امالی صدوق هم «أمن من عذابی نیست»، بلکه «أمن ناری» است، (الأمالی، ص 235، ح 8) و اما «امن من عذابی» در نقل عیون أخبار الرضا آمده است4.
ثالثاً «بشروطها و أنا من شروطها» نیز در این حدیث نیست، واصلاً معنای محصلی هم ندارد. به نظر می‌رسد (لا اقل با توجّه به امالی صدوق) ابن شهرآشوب بین دو حدیث خلط کرده است:
«حدّثنا محمّد بن موسى بن المتوکّل رحمه اللّه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم عن أبیه عن یوسف بن عقیل عن إسحاق بن راهویه قال: لمّا وافى أبو الحسن الرضا ع نیسابور و أراد أن یرحل منها إلى المأمون اجتمع إلیه أصحاب الحدیث فقالوا له: یا ابن رسول اللّه ترحل عنّا و لا تحدّثنا بحدیث فنستفیده منک و قد کان قعد فی العمّاریّة فأطلع رأسه و قال: سمعت أبی موسى بن جعفر یقول: سمعت أبی جعفر بن محمّد یقول: سمعت أبی محمّد بن علیّ یقول: سمعت أبی علیّ بن الحسین یقول: سمعت أبی الحسین بن علیّ یقول: سمعت أبی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب ع یقول: سمعت رسول اللّه ص یقول: سمعت جبرئیل یقول: سمعت اللّه عزّ و جلّ یقول: لا إله إلّا اللّه حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی، فلمّا مرّت الرّاحلة نادانا بشروطها و أنا من شروطها.
حدّثنا أحمد بن الحسن القطّان قال: حدّثنا عبد الرّحمن بن محمّد الحسینی قال: حدّثنی محمّد بن إبراهیم بن محمّد الفزاری قال: حدّثنی عبد اللّه بن یحیى الأهوازی قال: حدّثنی أبو الحسن علیّ بن عمرو قال: حدّثنا الحسن بن محمّد بن جمهور قال: حدّثنی علیّ بن بلال عن علی بن موسى الرضا عن موسى بن جعفر عن جعفر بن محمّد عن محمّد بن علیّ عن علیّ بن الحسین عن الحسین بن علیّ عن علیّ بن أبی طالب ع عن النّبیّ ص عن جبرئیل عن میکائیل عن إسرافیل عن اللوح عن القلم قال: یقول اللّه تبارک و تعالى: ولایة علی بن أبی طالب حصنی فمن دخل حصنی أمن ناری»5.
نمونه دوم
معالم العلماء: «حُمید بن زیاد من أهل نینوى ثقة. له أصل وکتاب الملاحم، وکتاب الدلالة، وکتاب الأصول»6.
چنین کتبی را کسی برای حمید بن زیاد ذکر نکرده است، اما به عبارت شیخ طوسی در رجالش در ترجمه أحمد بن میثم بن أبی نعیم نگاه کنید: «روى عنه حُمید بن زیاد کتاب الملاحم وکتاب الدلالة وغیر ذلک من الأصول»7.
ظاهراً این کتبی که ابن شهر آشوب برای حمید بن زیاد برشمرده، کتاب های حمید نیست، بلکه کتبی است که حمید بن زیاد روایات کرده است.
۱. در این باره می‌توانید به کتاب درآمدی بر کتابخانه ابن شهرآشوب مراجعه کنید. همچنین دوست دانشمند جناب آقای دکتر سیّد محمّد طباطبائی یزدی سالهاست به تألیف کتابخانه ابن شهرآشوب مشغولند. ان شاء الله کار ایشان هرچه زودتر چاپ و منتشر شود؛ یا رب دعای خسته دلان مستجاب کن.
۲. مثل نقلی که در مناقب از ابن ابی الحدید آمده است! مناقب آل أبی طالب، ج۲ ، ص ۱۲۸. محتمل است که این نقل، حاشیه ای باشد که از گوشه و کنار نسخ وارد متن شده است؛ والله أعلم.
۳. مناقب آل أبی طالب ، ج ۳، ص ۱۰۱.
۴. عیون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۳۶، ح ۱
۵. الأمالی، ص ۲۳۵، ح ۸ و۹
۶. معالم العلماء: ۴۳، رقم: ۲۷۶.
۷. رجال الطوسی: ۴۰۸، رقم: ۵۹۴۰.
محمد باقر ملکیان
