نبی (یادداشت لغوی)

 از میان اشتقاقاتی که برای نِبی و نُبی و نِوی و نُوی (به یاء مجهول) به معنای قرآن آورده‌اند آنچه به نظر نویسندهٔ این سطور درست است همان است که استاد هنینگ گفته:* اصل لغت dipi است به معنای مطلقِ "نوشته" که مجازاً برای قرآن عَلَم شده است، درست مانند کتاب. زمینهٔ این تحول در معنی از پیش آماده شده بوده است، چون یک معنای nibēg پهلوی نیز نوشته‌های مقدس دینی، خاصه اوستا، است.

استاد هنینگ خواسته شواهدی از تبدیل نادر دال به نون به دست دهد. چنین تبدیلی در کلماتی که یک حرف خیشومی دیگر نیز دارند البته خلاف انتظار نیست، مانند تبدیل پدام به پنام یا تبدیل ضمیر اول شخص مفرد adam به an در متون فارسی میانه (مقایسه شود با آنچه دربارهٔ مادهٔ مضارع فعل نشستن در همین یادداشتها آمده). اما شاید، چنانکه استاد هنینگ خود اشاره کرده، بهتر باشد که بگوییم dipi یا dipī، یعنی دِپِ یا دِپی (گویا به هر دو شکل قابل آوانویسی است؟)، که در پهلوی با یک پسوند آشنای معمول بایست به چیزی مانند dibīg بدل شود (به تلفظ دِبیگ، به یاء معروف)، تحت تأثیر مادهٔ مضارع nibēs، یعنی نبیس (در ادوار بعد نویس، به یاء مجهول)، چنین صورتی پیدا کرده است.

 

مرحوم دکتر بهمن سرکاراتی نیز، گویا به پیروی از استاد هنینگ، همین اشتقاق را در مقاله‌ای که در مقدمهٔ چاپ اول فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی هم چاپ شده (ص سی‌وپنج) یادآور شده است. عجیب است که صاحب این فرهنگِ جامعِ غثّ و سمین هیچ متعرض این رأی استاد هنینگ نشده و در این مورد فقط ناقل غث بوده است.

 

این از اندک موارد اختلاف تلفظ مصوّتهای کلمات در پهلوی قدیم و فارسی قدیم است و سبب نیز بایست همان تأثیر کلمهٔ nibēs باشد. "اندک" گفته شد، چون غالب اختلافاتی که در تلفظ مصوّتهای کلمات پهلوی و فارسی قدیم می‌توان دید در واقع اختلاف نیست و محصول اشتباه محققان در یکی از این دو طرف است.

 

* رأی استاد هنینگ دربارهٔ این لغت در جلد دوم مقالات او، صص ۸۹ و ۵۲۳، آمده است.

 

ذیل بی‌ربط: مدتی است که بعضی با یک وسواسی به شیوهٔ عربها تمامی واوهای عطف را در متن فارسی نیز منظمّاً به کلمهٔ بعد می‌چسبانند. جدا از نادانی و خری این افراد، بی‌صاحبی امور علمی مملکت را هم باید در مانند این کارها مؤثر دانست. اینها را در یک مملکت متمدن توبیخ و جریمه می‌کنند. ولی این جا چه می‌توان کرد؟ این جا ایران است. هر کس که دو کلمه سواد خواندن نوشتن آموخته صاحب "نظر" شده‌ است.

 

دکتر سیداحمدرضا قائم‌مقامی